در این مطلب قصد داریم به افسانه های عید نوروز و ریشههای این عید مهم برای ایرانیان بپردازیم. برای ما ایرانیها و البته برای پارسیزبانهای کل دنیا، نوروز یک جشن باستانی و سرآغاز سال جدید است. این جشن یا عید، به خاطر قدمت بسیار طولانیاش، اساطیر و افسانههای زیادی هم به دنبال دارد. اگر چه ایرانیها از گذشتههای بسیار دور، اعیاد و جشنهای زیادی را در تقویم خود داشتهاند، اما نوروز از همه این جشنها مهمتر و باشکوهتر برگزار میشده است. در این مقاله از مجله کوروش به بررسی اساطیر و افسانه های عید نوروز و مبداء و فلسفه نوروز خواهیم پرداخت. با سرویس سبک زندگی همراه باشید.
عید نوروز چیست؟
اگر قرار باشد به یک غیرفارسی زبان یا غیر ایرانی فقط توضیح بدهید که عید نوروز چیست، اولین چیز یا شاید تنها چیزی که به ذهنتان میرسد، شروع سال جدید است. در اصل نوروز به معنی «روز نو» یا «روز جدید» است و تاریخ شناسان قدمت آن را به دوران پیش از مادها و هخامنشیان میرسانند.
این عید آیینی علاوه بر دوره هخامنشی در طول دورههای مختلف تاریخی مثل اشکانیان، ساسانیان و دوران پس از ظهور اسلام هم با شکوه هرچه تمامتر برگزار شده است. البته در کهنترین کتاب زرتشتیان یعنی اوستا، نامی از از نوروز آورده نشده است و دلیل آن را دینی بودن مضمون کتاب اوستا دانستهاند. در حالیکه نوروز یک جشن ملی و مردمی به حساب میآمده است.
در تقویم خورشیدی، نوروز با «هرمزد روز» در ماه فروردین مصادف است؛ یعنی ماه فروردین روز هرمزد. بد نیست بدانید اولین روز از هر یک از ماههای ۱۲ گانه ایرانی، روز «اورمزد یا هرمزد» نام دارد. دیگر روزهای ماه هم به نام دیگر ایزدان دین زرتشتی، نامگذاری شده است.
مبدأ جشن نوروز از چه زمانی است؟
بنا بر اسطوره ها و افسانه های عید نوروز، نخستین بار نوروز در زمان «جمشید شاه» جشن گرفته شد. (جمشید نخستین پادشاه اساطیری ایرانی است که با نام او در تاریخ واقعی برخورد نمیکنیم، به همین خاطر هم به عنوان پادشاه اساطیری شناخته میشود. نام «جمشید» در اوستا به عنوان پادشاه نیک سرشتی که ایران را از گزند اهریمن و خشکسالی محافظت میکند، آورده شده است.)
در فلسفه نوروز، بنا بر اساطیر ایرانی، بعد از این که جمشید اهریمن را شکست میدهد، خشکسالی از سرزمین ایران دور میشود و برکت و فراوانی جای آن را میگیرد. مردم این روز را به عنوان «نوروز» نامگذاری میکنند و آن را جشن میگیرند. در ادبیات کهن ایرانی و در کتابهایی مثل شاهنامه، تاریخ طبری و در نوشتههای ابوریحان بیرونی هم «جمشید» به عنوان موسس و بنیانگذار نوروز شناخته میشود.
اسطورهها و افسانه های عید نوروز
همانطور که گفته شد، اسطورهها و افسانه های عید نوروز کم نیستند و به خاطر مهم بودن این روز در تقویم ایرانیها، در هالهای از داستانهای واقعی یا اسطورهای و نمادین قرار گرفته است. اما افسانه های عید نوروز شامل چه چیزهایی هستند؟
اسطوره آفرینش در ایران باستان
برای ایرانیان باستان، عید نوروز به عنوان یک جشن ملی، بزرگداشت آفرینش اولین نمونه انسان است. پیش از آفرینش انسان، بنابر اساطیر زرتشتی، اورمزد ۶ پیشنمونه یا نمونه اولیه از موجودات آرمانی یا مینویی را در ۶ زمان با فاصلههای نامساوی در طی یک سال میآفریند.
«جشن آفرینش آسمان» به عنوان نخستین آفریده اهورایی، ۱۱ تا ۱۵ اردیبهشت، «جشن آفرینش آب»، ۱۱ تا ۱۵ تیرماه، «جشن آفرینش زمین»، ۱۱ تا ۱۵ شهریور، «جشن آفرینش گیاه»، ۲۶ تا ۳۰ مهر، «جشن آفرینش گوسفند» به عنوان چهارپای مفید در میانه زمستان و «جشن آفرینش پیش نمونه انسان اولیه» با نام «کیومرث یا گیومرتن» در ۵ روز پایانی سال برگزار میشده است. نوروز در این اسطوره، جشن سالگرد آفرینش انسان به عنوان یاریدهنده اورمزد برای شکست دادن اهریمن است.
نیایش ایزد گرمای نیمروز یا «رَپیتوَن»
اگر کمی با اساطیر ایرانی آشنایی داشته باشید، احتمالا «ایزد رپیتون» را میشناسید. این ایزد یکی از مهمترین ایزدهای دین زرتشتی است که گرما و روشنی میبخشد. «رپیتون» در اصل به معنای «گرمای نیمروز» یا «گرمای جنوب» است. این ایزد با اسطوره شب یلدا هم گره خورده است. چون در ابتدای زمستان و با فرا رسیدن یلدا به زیر زمین میرود و آبهای زیر زمینی را گرم نگه میدارد تا برای فصل بهار و زندگی دوباره درختان، زنده بمانند و نمیرند.
ایزد رپیتون در فصل بهار برمیگردد و بازگشت او، نمادی از پیروزی نیکی بر بدی یا پیروزی گرما بر سرما یا حتی پیروزی بهار بر زمستان است. جشن نوروز به عنوان یک جشن ویژه که پیشکشهایی را برای این ایزد به همراه دارد، شناخته میشود.
بازگشت روان درگذشتگان
آیا از اسطوره گره خورده با خانه تکانی خبر دارید؟ یا از اسطوره چهارشنبه سوری و روشن کردن آتش؟ همه اینها ریشه در اساطیر کهن پارسی دارند. جشن نوروز، جشن بازگشت روان یا فروهر مردگان یا درگذشتگان هم شناخته میشود. فروهر نوعی از روان است که نقش همزاد آدمیان را دارد و قبل از آفرینش صورت جسمی انسان، آفریده شده و بعد از مرگ به دنیای دیگر رهسپار میشود.
فروهرها در اساطیر ایرانی، هر سال یک بار اجازه دارند که به زمین برگردند و به بازماندگانشان سر بزنند. البته که فروهرها به همان شکل فروهری و نه جسمی، فرود میآیند. بازماندگان روانها یا فروهرهای درگذشته، برای خوشامدگویی از این فروهرها، خانههای خود را تمیز میکنند تا روان درگذشتگانشان، از تمیزی و آراستگی خانهها شاد شود و فروهرها برکت خود را به خانه فرود آورند. این همان فلسفه گره خوره با خانه تکانی در فرهنگ ایرانیها است.
از سوی دیگر، بازماندگان برای اینکه این فروهرها راه خانه خود را گم نکنند، در ۵ روز پایانی سال، که روز فرود فروهرها است، روی پشت بام خانههای خود را آتش روشن میکنند. همچنین در این روز از خانه خود خارج نمیشوند تا فروهرها به خاطر نبود صاحبخانه در خانه، ناخشنود و ناراضی نشوند.
جشن آتش افروزی در شب چهارشنبه یکی از جشنهای جانبی نوروز شناخته میشود که با نوروز پیوند خورده است. بد نیست بدانید که کلمه «سوری» در چهارشنبه سوری به معنی «سرخ» است و این سرخی هم از آتش میآید و هم از تحرک و انرژی که در این روز وجود دارد.
نوروز؛ جشم به پادشاهی رسیدن جمشید
با پادشاهی جمشید، پایههای دین زرتشتی قوت گرفت. بعد از یک دوره خشکسالی و سرمای طولانی که بنابر اساطیر زرتشتی، جمشید توانست نمونههای برتر حیوان، گیاه و انسان را از شر نابودی نجات دهد، جمشید دوباره بر تخت پادشاهی نشست و باران شروع به باریدن کرد. آبها راه افتادند و در این روز جمشید دستور ساخت جویها و آبراهها را به خاطر فراوانی آب صادر کرد.
مرگ و رستاخیز سیاوش
در باورهایی اسطورهای مربوط به باروری و زاد و ولد، ایزدانی مشهور به «ایزد گیاهی» وجود داشتهاند که مرگ آنها نماد زمستان و زنده شدن دوباره آنها، نماد بهار و زنده شدن طبیعت است. «سیاوش» به عنوان ایزد گیاهی ایرانی یا ایزد «شهید شونده» در میان بومیهای ساکن در ایران و دینهای آسیای غربی شناخته میشود.
در هنگام شهادت این ایزد، عزاداریهای عمومی بر پا و شامل سینهزنی، زنجیر زنی، زاری، زخمزنی به خود میشده است. بنا بر اسناد تاریخی، زمان انجام این عزاداریها، قبل از نوروز بوده است که مردم به سوگ سیاوش مینشستند و بعد از رسیدن نوروز، به جشن و شادی میپرداختند و زنده شدن سیاوش را جشن میگرفتهاند.
افسانه حاجی فیروز یا خواجه پیروز
احتمالا برای خیلیها، حاجی فیروز بیشتر از دیگر شخصیتهای نمادین یا افسانهای مرتبط با عید نوروز شناخته شده است. این شخصیت که سر و رویی سیاه و لباسی قرمز به تن دارد و با دایره زنگی نوید رسیدن بهار را میدهد، همان سیاوش یا ایزد شهید شونده است که در اسطورههای ایران باستان، با کشاورزی عجین شده و ایزد گیاهی است.
سنت عید نوروز چیست؟
به مرور زمان، به جشن عید نوروز مواردی اضافه یا حذف شد و به نوعی این عید هم مثل دیگر اعیاد مسیر تکاملی خود را پیمود. در میان سنت های عید نوروز، پهن کردن سفره هفت سین یکی از مهمترینها است. هر یک از اجزای این سفره نمادهای خاصی دارند که به فرهنگ کهن ایرانی برمیگردد.
جمع شدن دور این سفره و گرامی داشتن این مناسبت، عیدی دادن و دید و بازدید در روزهای عید نوروز هم از رسوم و سنتهای نوروزی است. علاوه بر اینها، بیرون زدن از خانه در روز سیزدهم فروردین و گره زدن سبزه، از کارهای مرسوم در این روز است که به عنوان یک سنت قدیمی، دلایل متعددی برای آن ذکر شده است.
معروفترین دلیلی که برای برگزار کردن سیزه بدر آورده میشود، به در کردن یا دور کردن نحسی این روز است و گره زدن سبزه هم نمادی از گره زدن زندگی به طبیعت دانسته شده است.
مهمترین پیام نوروز چیست؟
عید نوروز برای ایرانیهای سراسر دنیا با شادی و سرزندگی پیوند خورده است. شاید مهمترین پیام نوروز را بتوان غنیمت شمردن فرصت زندگی و شاد بودن در این ایام دانست.
سوالات متداول
نوروز از چه زمانی در ایران برگزار میشده است؟
تاریخ برگزاری جشن نوروز بنا بر اسناد تاریخی به دوران مادها و هخامنشیان میرسد.
نوروز چه روزی است؟
نوروز در اصل به معنی «روز نو» است و به عنوان اولین روز از سال جدید جشن گرفته میشود. در تقویم خورشیدی، نوروز با «هرمزد روز» در ماه فروردین مصادف است.