در زمانهای بسیار دور، ایرانیان باستان در نهمین روز و در نهمین ماه سال جشنی بزرگ برپا میکردند و به رقص و پایکوبی میپرداختند. ایرانیان باستان انسانهای شادتری بودند و از هر فرصتی برای برگزاری جشن و میهمانی استفاده میکردند. جشن آذرگان نیز به دلیل توافق بین روز و ماه نهمین ماه سال که آذر نام دارد به وجود آمد. همچنین این جشن یکی از اصلیترین و مهمترین جشنهای زرتشتیان بوده که برای آن احترام بسیار زیادی قائل هستند. ایرانیان باستان برای عنصر آتش اهمیت بسیار زیادی قائل بودند و هر چیزی که نشانهای از نور و آتش در آن وجود داشت را ارزشمند میدانستند. آذر به معنای همان آتش است و در گاهشمار زرتشتی که توافق بین روز و ماه آتش اتفاق افتاد، ایرانیان باستان این روز مقدس را جشن میگرفتند و محافظت و نگهبانی از آتش را به ایزد آذر میسپردند.
جشن آذرگان
جالب است بدانید که جشن آذرگان در گاهشمار خورشیدی در روز سوم آذر است. دلیل اهمیت ایرانیان باستان به آتش نیز به قرنها پیش بر میگردد. یعنی دقیقا زمانی که مردم از مکانها و سرزمینهای سرد شمالی کووچ کردند و به دنبال سرزمینی گرم بودند که در نهایت به سرزمینی رسیدند که هدف آنها را محقق ساخت و این سرزمین بعدها ایران نام گرفت! به همین منظور ایرانیان قدر هر چیزی که نشانهای از آتش و نور و گرما را داشت میدانستند و آن را مقدس میدانستند. اگر آتش نبود پیشرفت علم و تولید برق و الکتریسیته که پایهی آن نور و آتش است اتفاق نمی افتاد.
آدام رسوم ایرانیان باستان در جشن آذرگان
در همان زمان و در فرهنگ ایران آتش به دلیل نور و گرمایی که به کل کائنات و هستی میبخشید، بسیار قابل احترام و مقدس بود. به همین دلیل در این روز جشن آذرگان برگزار میشد و همه با برافروختن آتش در پشت بامهای خود، جشنهای باشکوهی برگزار کرده و به رقص و پایکوبی میپرداختند. در همین جشن نیاکان، بر روی آتش چوبهایی بسیار خوشبو قرار میدادند و در شروع فصل سرما نیز، هرکسی از آتش آتشکده اخگری برداشته و آن را تا پایان زمستان روشن نگه میداشت و از آن نگهداری می کرد. آنها اعتقاد داشتند که انجام اینکار بسیار پربرکت و خوش یمن است.
طبق آداب و رسوم در جشن آذرگان میوهها و خوراکیهای مختلف پاییزی وجود داشت و همه با شادی از آن استقبال میکردند و گویی گل میگفتند و گل میشنیدند. امروزه هم در بسیاری از شهرهای ایران جشن آذرگان توسط زرتشتیان در ستایش آذر اهورایی برگزار میشود. در این جشن توسط موبد بخشهایی از اوستا نیز خوانده میشود.
ایرانیان در آذرجشن از گلی ویژه و خاص برای زیباتر کردن آتشکده استفاده میکردند. مطابق با مطالبی که در کتابهای مختلف نوشته شده است، این گل نه چندان خوشبو بوده و به رنگهای زرد و یا سرخ و یا ترکیبی از این دو رنگ در طبیعت یافت میشد. برای مثال در کتابهای پهلوی، از این گل به نام آذربون یاد شده است که به رنگ سرخ بوده و بوی چندان خوشی نیز نداشته و به رنگ سرخ است. اما در برخی منابع دیگر نیز از این گل به رنگ زرد نام بردهاند.
جایگاه آتش در میان ایرانیان باستان
در اساطیر ایران، به دلیل اهمیت و جایگاهی که آتش در میان آنها داشت، آتش یا همان آذر را ایزدی میدانستند که پسر اورمزد است و آتشی که شعله ور و روشن باشد را مانند حضور واقعی و مرئی اورمزد میدانستند. همچنین طبق یسنای ۱۷، پنج نوع آتش در دنیا و سه آتشکده بزرگ وجود دارد. همچنین به دلیل گرمایی که آتش به دنیا میبخشد، ارزش آن در میان زرتشتیان چند برابر است. در همان زمان، در وسط آتشکده یک سنگ بزرگ و روی آن نیز یک ظرف فلزی قرار میدادند. ظرف فلزی وظیفهی نگهداری و محافظت از آتش را بر عهده داشت.
با توجه به اینکه آنها، آتش را یکی از مهمترین عناصر چهارگانهای میدانستند که خداوند آن را آفریده است، به همین دلیل معتقد بودند که آتش باید از هرگونه آلودگی، ناپاکی و… به دور باشد. به همین خاطر هر نوع سوزاندنی از قبیل جنازه و لاشه و… و علاوه بر آن کشیدن سیگار و قلیان را بیاحترامی و رفتاری ناشایست با آتش میدانستند. اما همین احترامی که زرتشتیان به آتش قائل بودند و نمازهایی که به دلیل احترام به آتش، به سمت نور میخواندند، باعث شد که بسیاری از ادیان تصور کنند که آنها به جای خداوند یکتا، به پرستیدن آتش میپردازند که این خود یک تصور بسیار غلط است.
آیا در متون فارسی به جشن آذرگان اشارهای شده است؟
همانطور که اشاره شد در متون مختلف فارسی، از آذرجشن صحبت و به آن اشاره شده است. جشن آذرگان در شاهنامهی فردوسی، که اینطور به آن اشاره شده است :
دیت آذر افروز و فرخنده روز تو شادان و تاج گیتی فروز
همچنین بیرونی، درکتاب آثار باقیه، میگوید:
«در این روز، آتش مورد نیایش واقع میشد و تقدس مییافت. و به نام فرشته آتش مرسوم بود. زرتشت گفته بود که در این روز، آتشکدهها را زیارت کنند و قربانی نمایند و در امور عالم مشاوره کنند. مردم در این روز آتش میافروختند.»
همچنین در لغتنامه دهخدا نیز از واژههای «آذرگون» و «آذربون» نام برده شد و در چندین کتاب دیگر از جمله فرهنگ جهانگیری و برهان قاطع، از آذرجشن به عنوان «آذرخش» یاد کرده اند.
شعرای بسیاری نیز به احترام این عنصر حیاتی و بزرگداشت جشن آذرگان، شعرهایی سروده اند که به برخی از آنها اشاره میکنیم:
مولانا:
آتش عشق است کاندر نی فتاد جوشش عشق است کاندر می فتاد
مسعود سعد سلمان:
ای ماه، رسید ماه آذر برخیز و بده می، چو آذر
آذر بفروز و خانه خوش کن ز آذر صنما به ماه آذر
آیا جشن آذرگان به معنای پرستش آتش توسط زرتشتیان است؟
هر کدام از ادیان الهی برای عبادت و پرستش و راز و نیاز با خدای خود، یک قبله دارند، برای مثال قبلهی مسلمانها کعبه است و قبلهی زرتشتیان هم نور است. اما این دلیل موجهی بر این موضوع نیست که آنها آتش را میپرستند. دلیل دیگر نیز در عبادت زرتشتیان است که در نماز خود خداوند یکتا را با نام اهورامزدا نام برده و او را سزاوار ستایش مینامند: «نماز بر تو ای آتش، ای بزرگترین آفریدهی اهورامزدا و سزاوار ستایش».
آذرجشن
علاوه بر جشن آذرگان، جشنهای بسیاری برای احترام به آتش در طی این سالها و در گذشته برگزار میشد. برای مثال در دهم بهمن جشنی به نام جشن سده برگزار میشد. و یا اولین آذرجشن را شهریورگان مینامیدند که در روز چهارم شهریور و در اوایل زمستان گرامی میداشتند و دومین آذرجشن نیز آذرگان بود که در پایان زمستان هر سال برگزار میشد. اما در طول سالیان دراز جا به جاییهای بسیاری در تقویم سالانه صورت گرفت و امروزه جشن آذرگان در فصل زیبای پاییز و اوایل زمستان برگزار میشود.
امروزه جشن آذرگان در چه شهرهایی برگزار میشود؟
جالب است بدانید که امروزه در شهرهایی که آتشکده دارند جشن آذرگان برگزار میشود. درست است که شور و هیجان این جشن مانند زمانهای قدیم نیست اما هنوز هم مردم لباسهای زیبا و پاکیزه بر تن میکنند و آتش نیایش را تلاوت میکنند و برخی نیز در این روز مشورت را واجب میدانند و فرجام آن را نیز خوب میدانند. از جمله آتشکدههایی که هنوز وجود دارد آتشکدهی ورهرام در یزد، آتشکدهی آتشگاه در غرب اصفهان و آتشکدهی قلعه دختر در کرمان، نیاسر و تخت رستم و… میباشد.