چایینه یکی از رسوم زنان ایلامی در مراسم عزاداری محرم است. به بیان دیگر رسم چایینه یکی از متداول‌ترین آداب و رسوم محرم ایلامی‌ها است که زنان در آن نقش پررنگی دارند. علاوه بر چایینه، رسم چمر هم از جزو عزاداری‌های عمومی است که معمولا مردان این مراسم آیینی را انجام می‌دهند، البته می‌توان زنان را هم در این مراسم دید. در این مقاله از سرویس سبک زندگی در مجله کوروش به بررسی چایینه به عنوان رسم زنان ایلامی برای عزاداری محرم می‌پردازیم و در مورد دیگر رسوم مردم این شهر هم توضیحات مختصری خواهیم داد.
چایینه چیست؟
«چایینه» به معنای «ذکر مصیبت بر مصائب یاران امام حسین(ع)» است. به مراسمی که ذکر مصیبت در آن انجام می‌شود، «چایینه‌خوانی» می‌گویند که زنان استان ایلام این مجالس عزا را با سوز و گداز خاصی اجرا و برگزار می‌کنند. «چمر» نیز از دیگر مراسم‌هایی است که در آن گروه صف زنان، صف مردان، زنان مویه‌خوان، نوازندگان ساز و دهل و گروه شاعران محلی حضور دارند.
چایینه‌های مختلفی در ماه محرم برگزار می‌شود. مراسم چایینه در عاشورا متفاوت از روزهای دیگر است. در اصل چایینه‌خوانی شکل متفاوتی از تعزیه‌خوانی است که زنان ایلامی آن را در جمع‌های زنانه اجرا می‌کنند و برای جوانان لشکر اباعبدالله (ع) نوحه سر می‌دهند.
اصل و مبدا چایینه
در اصل چایینه نوعی سبک عزاداری زنان عرب عراقی است که به شیوه‌ها و اسامی مختلف در مناطق عرب نشین خاورمیانه مرسوم است. «چایینه»، «ملایه» و «لطم»، نام‌های مختلف این مراسم است. در عراق به مداحی زنان «ملایه» گفته می‌شود و «لطم» هم به بخشی گفته می‌شود که به سر و سینه و پیشانی می‌زنند. ظاهرا این شیوه عزاداری سنتی زنان شامی بوده است که اسرای عراق در بازگشت از شام، آن را به عراق می‌آورند.
چایینه رسم زنان ایلامی چطور اجرا می‌شود؟
در چایینه ایلامی که اغلب توسط زنان سوقی (سوق از توابع شهرستان کهگیلویه و بویراحمد) اجرا می‌شود (البته این مدل در دهلران و خوزستان هم انجام می‌شود)، زنان به شکل حلقه‌ای دور هم جمع می‌شوند.
وقت اوج گرفتن اشعار مربوط به عزاداری، زنان وسط حلقه، به صورت دایره‌وار و بلند شدن از روی زمین، به دور هم می‌چرخند و همزمان ضمن تکرار اشعار، سرها را به یکدیگر نزدیک کرده و با هر دو دست به پیشانی می‌زنند. این نمایش عزاداری به شیوه‌ای داستان‌گونه از آداب و رسوم زنان ایلامی در ماه محرم است.
چه کسانی چایینه را برگزار می‌کنند؟
در مراسم اجرای چایینه به عنوان رسم زنان ایلامی برای عزاداری محرم، گروهی از افراد با نام «چایینه‌خوان»ها، به عنوان کسانی که گرداننده مراسم چایینه هستند، حضور دارند که ریتم مراسم را مدیریت می‌کنند. در میان آن‌ها یک زن که اصطلاحا به او «مُلایه» گفته می‌شود، مداح اصلی به حساب می‌آید و مراسم چایینه با مداحی ملایه شروع می‌شود.
در اصل مراسم چایینه در عزاداری‌ها توسط گروهی از زنان و یک نفر مداح انجام می‌شود که بیشتر در دهه اول محرم مورد توجه قرار می‌گیرد. در این مراسم بیش از ۳۰ نفر از زنان با تشکیل یک حلقه سینه زنان می‌چرخند و به سرو پیشانی خود می‌زنند و با حضرت زینب (س) در غم از دست دادن برادرانش همدردی می‌کنند.
انواع مختلف چایینه در ایلام
همان طور که گفته شد، چایینه رسم زنان ایلامی برای عزاداری در محرم است که انواع مختلفی دارد. از جمله این چایینه‌ها می‌توان به چایینه حضرت قاسم (ع) در روز هفتم، چایینه حضرت عباس (ع ) در روز هشتم، چایینه امام حسین (ع ) در روز دهم و چایینه روز اربعین حسینی اشاره کرد.
در میان چایینه‌ها، چایینه عباس از مهم‌ترین و معروف‌ترین چایینه‌های ایلامی است که بسیار سوزناک برگزار می‌شود. پختن «هریسه» که نوعی غذای شبیه حلیم گندم است و پخش آن به عنوان نذری در بین همسایه‌ها و دسته‌جات عزاداری چایینه‌خوان هم از دیگر رسوم مردم ایلام است که همچنان با شور خاصی انجام می‌شود.
چایینه قاسم و نحوه برگزاری آن
در این چایینه، داستان شهادت حضرت قاسم به گونه‌ای نمادین، اجرا می‌شود. در چایینه حضرت قاسم رسم بر این است که ابتدا به تن دختری جوان و ازدواج نکرده ( به نشان عروس قاسم ) لباس عروسی ( تن پوشی سبزرنگ و سرپوشی سفید رنگ) می‌پوشانند و دو شمع روشن نیز به دست‌های عروس می‌دهند. یک سینی پر از نقل و نبات، حنا، عود و شمع نیز در وسط میدان گذاشته می‌شود.
سپس چایینه‌خوان‌ها با لباس تمیزِ رنگی و با سر و وضعی مرتب وارد میدان می‌شوند و زنی که در اصطلاح «مُلایه» گفته می‌شود، شروع به مداحی می‌کند. سپس زنی در حین اجرای مراسم عروسی، کفنی آغشته به خون را به وسط میدان می‌آورد ( به نشانه رسیدن خبر شهادت حضرت قاسم در روز برگزاری مراسم عروسی).
بعد از این حادثه، چایینه‌خوان از حالت نمادین شادی و سرور در می‌آیند و خود را پریشان کرده با خاموش کردن شمع‌ها، به نشانه عزادار شدن عروس، روی سر عروس چادر سیاه می‌اندازد. پس از خاموش کردن شمع‌ها، نوحه‌خوانی توسط «ملایه» شروع می‌شود و مجلس عروسی تبدیل به مراسم ماتم و عزا می‌شود.
بیشتر بخوانید: انواع نذری محرم غذا و فرهنگی در شهرهای مختلف ایران
چَمَر؛ رسم عزاداری با مشارکت زنان و مردان
در کنار مراسم چایینه به عنوان یکی از مراسم عزاداری ایلامی‌ها که زنان آن را انجام می‌دهند، مراسم چمر هم با شکوه خاصی برگزار می‌شود. در این مراسم هم زنان به شیوه‌ای خاص حضور خود را اعلام می‌کنند. به این صورت که وقتی زنان صاحب عزا به زبان محلی در حال «و» کردن هستند؛ یعنی با دست بر صورت خود می‌کوبند، زنان مهمان ضمن همراهی با آنان و «و» کردن، در چشمان زنان صاحب عزا نگاه می‌کنند.
در این شرایط زنان صاحب عزا با دست، اشاره‌ای به سر آنان می‌کنند تا نشان دهند که از آنان تشکر می‌کنند و قدردان زحمت‌هایشان هستند. بعد از این کار زنان مهمان وارد میدان چمر می‌شوند و در جایگاهی که برای آنان در نظر گرفته شده است، مستقر می‌شوند. کار آنان خواندن آواز مخصوص به خود است که در زبان محلی به آن « مور» می‌گویند.
«مور» شعرهایی وزین با لحن خاص زنانه است و اشعار آن در وصف دلاوری‌ها و خصوصیات پسندیده ائمه اطهار، متوفی و گاها متوفیان افرادی که در مراسم شرکت کرده‌اند، است. معمولا زنانی که این کار را انجام می‌دهند باید صدایی قوی و رسا داشته باشند تا همه مهمانان صدایشان را بشنوند. بعد از صرف نهار و پذیرایی، مهمانان برای مدتی استراحت می‌کنند و بعد از آن باز هم مراسم آوازخوانی و سوگواری تا شب ادامه پیدا می‌کند.
مراسم چمر چطور برگزار می‌شود؟
در مراسم چمر، شعرها و مرثیه‌هایی خوانده می‌شود که به زبان محلی «بوویش» گفته می‌شود. سرایندگان در دو گروه به صورت دایره شکل به خواندن و سرایش اشعار و آوازهای هجایی در چادرها می‌پردازند. مضمون اشعار آنان ذکر دلاوری‌ها، شهامت‌ها و همچنین صفات بارز شخص یکی از ائمه معصومین(ع) است.
یکی دیگر از کارهایی که ایلامی‌ها در مراسم چمر انجام می‌دهند، نشان دادن اسبی مادیان به نام «کْتل» است. به علت شلوغی و ازدیاد جمعیت از اسب مادیان استفاده می‌شود تا رم نکند و آرام باشد. برای آماده کردن کتل، از تعدادی سرپوش زنانه یا به زبان محلی «گلونی» استفاده می‌شود.
به این صورت که با گلونی سر مادیان را پوشانده و تفنگ، قطار فشنگ، خنجر و سایر وسایل فرد فوت شده را به آن آویزان می‌کنند و در گوشه‌ای از میدان نگه می‌دارند. زن‌ها نیز با دیدن کتل شروع به شیون و زاری می‌کنند و بر سر و صورت خود می‌کوبند.
سوالات متداول
ریشه مراسم چایینه از کجا می‌آید؟
چایینه رسم زنان ایلامی در ایام عزاداری ماه محرم، در اصل نوعی سبک عزاداری زنان عرب عراقی است که به شیوه‌ها و اسامی مختلف در مناطق عرب‌نشین خاورمیانه مرسوم است.
چند نفر مراسم چایینه را انجام می‌دهند؟
مراسم چایینه در عزاداری‌ها توسط گروهی از زنان و یک نفر مداح انجام می‌شود. در این مراسم بیش از ۳۰ نفر از زنان با تشکیل یک حلقه سینه زنان می‌چرخند و به سرو پیشانی خود می‌زنند و عزاداری می‌کنند.
