فیلم روانی (Psycho) یکی از مشهورترین فیلم‌های تاریخ سینما به کارگردانی آلفرد هیچکاک است. این فیلم ترسناک اقتباسی از رمان «روانی» نوشته «رابرت بلاک» است که فیلمنامه آن را «جوزف استفانو» به رشته تحریر درآورده است. روانی هیچکاک در زمان خود با بودجه اندک به همراه عوامل سریال تلویزیونی «هیچکاک تقدیم می‌کند» ساخته شد و به همین جهت بسیاری آن را پروژه‌ای جمع‌وجور و نسبتا کم ارزش در کارنامه هیچکاک می‌دانستند. فیلم روانی در حالی که همواره به عنوان یکی از بهترین فیلم‌های ترسناک تاریخ سینما مطرح بوده، اما سطح تازه‌ای از خشونت و خونریزی، انحرافات رفتاری و … را نیز وارد فیلم‌های آمریکایی و متعاقب آن سینمای بین‌المللی کرد. در واقع روانی هیچکاک را اولین نمونه از زیر ژانر ترسناک «فیلم اسلشر سلاخی» نیز به حساب می‌آورند. با سرویس هنر و سینما در مجله کوروش همراه باشید تا بیشتر از فیلم روانی هیچکاک بخوانید.
مشخصات فیلم روانی (Psycho)
ژانر: ترسناک، روانشناختی، دلهره‌آور
کارگردان: آلفرد هیچکاک
فیلمنامه‌نویس: جوزف استفانو
بر پایه: رمان «روانی» از رابرت بلاک
بازیگران: آنتونی پرکینز، جنت لی، جان گوین، ورا مایلز، لورن تاتل، مارتین بالسام
موسیقی: برنارد هرمان
فیلمبرداری: جان ال. راسل
تدوین: جرج توماسینی
تهیه‌کننده: آلفرد هیچکاک
شرکت تولیدکننده: شیملی پروداکشن
توزیع‌کننده: پارامونت پیکچرز
اکران: ۸ سپتامبر ۱۹۶۰ (۱۷ شهریور ۱۳۳۹)
مدت زمان: ۱۰۹ دقیقه
محصول کشور: ایالات متحده
زبان: انگلیسی
بودجه: حدود ۸۰۷ هزار دلار
فروش گیشه: بالغ بر ۵۰ میلیون دلار
آی‌ام‌دی‌بی (IMDb): ۸،۵
راتن تومیتوز: ۹۶٪
متاکریتیک: ۹۷٪
خلاصه داستان:
«مارین کرین» (لی) پس از اختلاس پول‌های یکی از مشتریان شرکتی که در آن کار می‌کند از شهر «فینیکس»، آریزونا خارج می‌شود و در متل (هتل بین‌راهی) اقامت می‌کند. مدیر این هتل مرد جوان خجالتی و ساده‌ای به نام «نورمن بیتس» (آنتونی پرکینز) است که ادعا می‌کند متل را به همراه مادرش که مشکل روانی دارد اداره می‌کند.
شب‌هنگام وقتی مارین برای دوش گرفتن به حمام می‌رود توسط مادر بیتس به قتل می‌رسد. پس از این «سام» (جان گوین)، شریک زندگی ماریون به همراه خواهر ماریون «لی‌لا» (ورا مایلز) به همراه یک کارآگاه خصوصی به نام «آربوگاست» (مارتین بالسام) به جست‌وجوی ماریون می‌آیند.
نقد و بررسی فیلم روانی
آلفرد هیچکاک روز ۱۶ ژوئن ۱۹۶۰ فیلم دلهره‌آور مشهور خود «روانی» را در یک اکران خصوصی در نیویورک به نمایش گذاشت. در ادامه نقد اصلی منتقد نشریه «هالیوود ریپورتر» را می‌خوانید:
استعدادهای سینمایی آلفرد هیچکاک، شّم هنری، مهارت‌های فنی، رویکرد دقیق و حساب‌شده‌اش در فیلم روانی بسیار مشهود است، فیلم جدیدی که توسط «استودیوی پارامونت» دیروز و قبل از اکران عمومی در ماه اوت در اینجا (نیویورک) اکران شد. این فیلم در واقع یک اثر دلهره‌آور رازآلود درجه یک مملو از غافلگیری‌های بصری و شگفت‌انگیز است که با واقع‌گرایی ملودراماتیکی تشدید شده است. فیلم روانی بی‌شک یکی از پرفروش‌ترین فیلم‌های تابستان خواهد بود.
اصرار هیچکاک بر رازداری در مورد داستان فیلم روانی در هنگام فیلمبرداری و حتی تبلیغ فیلم بدون افشای اتفاقات آن کاملا با پایان غافلگیرکننده‌ی آن قابل توجیه است. در همین حال، به دلیل ماهیت خاص فیلم که در همان بیست دقیقه‌ی ابتدایی آن یکی از شخصیت‌های کلیدی به قتل می‌رسد، مقرراتی برای ممنوعیت ورود تماشاگران پس از شروع فیلم برای فهم کامل فیلم و لذت بردن از آن وضع شده که کاملا بجاست. «پارامونت» از این عوامل به خوبی برای بالا بردن منفعت تجاری‌اش بهره برده است.
فیلم روانی: دلهره‌آوری که به تاریخ پیوست
فیلم روانی با یکی از تکنیک‌های مخصوص هیچکاک شروع می‌شود، نمای افق‌گَرد ( pan shot/ panoramic shot) آهسته‌ای را بر فراز شهر «فینیکس» می‌بینیم. سپس دوربین به سمت پنجره‌ی یک هتل رفته و صحنه عاشقانه‌ای به سبک فیلم‌های موج نوی فرانسه را به تصویر می‌کشد. ماجراهای اصلی فیلم در یک متل دورافتاده به همراه ساختمان وهم‌آلود مجاور آن اتفاق می‌افتد.
مانند تمام فیلم‌های هیچکاک، دوربین با نگاهی پرکندوکاو و استفهام‌برانگیز، عنصر حیاتی و مهیجی را به فیلم افزوده و توانسته کیفیت واقع‌گرایانه‌ی عجیبی را پدید بیاورد. وحشت در چنین محیطی تشدید شده و تعلیق نیز به وجود آمده است.
دو قتل جلوی دوربین و قتل‌های بی‌شماری پشت دوربین از جمله یک مادرکشی نیز در فیلم وجود دارد. یکی از قتل‌ها مربوط به شخصیت «جنت لی» در حال دوش گرفتن در حمام است، این صحنه به اندازه‌ای خون روی پرده سینما می‌‌پاشد که رضایت سخت‌گیرترین تماشاگران فیلم‌های ترسناک را نیز جلب کند.
قتل دیگر بر بالای یک راه‌پله رخ می‌دهد و دوربین سقوط جنازه‌ی خون‌آلود را تا پایین پله‌ها دنبال می‌کند. «آنتونی پرکینز» بهترین بازی دوران بازیگری خود را در نقش اصلی، «نورمن بیتس» ایفا کرده است. او به عنوان صاحب جوان، حساس و خجالتی یک متل ظاهر شده است. او حتی وقتی جسد قربانیان قتلی که ظاهرا مادرش آن‌ها را به قتل رسانده را تمیز می‌کند نیز معصوم و بی‌گناه به نظر می‌رسد.
بازیگری‌های قوی در روانی هیچکاک
«خانم لی» در نقش زن جوانی نقش‌آفرینی کرده که ۴۰ هزار دلار را می‌دزدد تا بتواند مشکلات مالی خود و نامزدش را حل کند، اما در هتل به قتل می‌رسد. «جان گوین» نیز در نقش نامزد او و «ورا مایلز» در نقش خواهر فداکارش بازی‌های عالی دارند. هر دوی این شخصیت‌ها در حل پرونده قتل نقش کلیدی دارند.
«مارتین بالسام» نیز در نقش یک کارآگاه خصوصی، «جان مک‌اینتایر» در نقش کلانتر یک شهر کوچک و «سایمون اوکلند» نیز در نقش یک روان‌پزشک با بازی‌های خوب خود بر اثرگذاری شخصیت‌پردازی‌ها افزوده‌اند.
شاید لو دادن پایان فیلم جالب نباشد، اما از آنجایی که به ندرت کسی توجهی به این موضوع دارد، ممکن است خوب باشد که بدانید روان‌گسیختگی شخصیت «بتس» باعث می‌شود که «پرکینز» همزمان دو نقش کلیدی را ایفا کند. همانطور که هیچکاک می‌گوید: «او مادر یک دیوانه قاتل [نیز] هست.»
فیلمنامه «جوزف استفانو» از رمان «رابرت بلاک» به هیچکاک این فرصت را می‌دهد تا تمام استعدادهای خود برای ساخت یک فیلم غافلگیرکننده را به کار گیرد، فیلمی که از فیلمبرداری چشم‌گیر «جان ال. راسل»، موسیقی بسیار اثرگذار «برنارد هرمان» و طراحی صحنه «جورج توماسینی» بهره می‌برد. «پارامونت» به کسی اجازه نمی‌دهد پس از شروع فیلم وارد سالن‌های سینمایی شود که فیلم روانی در آن به نمایش درآمده می‌آید. هیچ‌کس نیز نمی‌خواهد قبل از پایان فیلم سالن سینما را ترک کند.
نظر منتقدان درباره فیلم روانی
با وجودی که فیلم روانی هیچکاک حالا به تاریخ پیوسته و از آن به عنوان یکی از برجسته‌ترین فیلم‌های ژانر وحشت و دلهره‌آور یاد می‌شود، اما نقدهای اولیه فیلم کاملا آمیخته بودند. «باسلی کروتر»، منتقدی از «نیویورک تایمز» نوشت: «در این فیلم آشکارا کم‌هزینه، ظرافت فراوانی به چشم نمی‌خورد یا اینکه هیچکاک اخیرا به مناظر چشم‌نواز و رنگارنگ تمایل پیدا کرده است.» کروتر «پیشبرد آهسته داستان به سوی غافلگیری‌های ناگهانی» را در خلق حال و هوای پرتنش ستود، اما عناصر روانشناختی که هیچکاک در فیلم استفاده کرده بود را کمتر موثر دانست. این منتقد بازی‌های فیلم را خوب توصیف کرد.
خانم «سی.ای. لیونی» منتقد بریتانیایی از تماشای این فیلم آنقدر ناراحت شد که از سمت خود به منتقد فیلم در نشریه «آبزرور» استعفا داد. نقدهای منفی دیگر نیز فیلم روانی را «لکه‌ای در کارنامه هنری افتخارآمیز»، «به وضوح پر از حقه‌بازی» و «یکی از آن برنامه‌های تلویزیونی که تنها تفاوت آن مدت زمان دو ساعته بود» دانستند.
همچنین «گارد کاتولیک حجب»، سازمانی که به بررسی محتواهای غیراخلاقی در فیلم‌های آمریکایی می‌پردازد نیز روانی هیچکاک را فیلمی درجه دو توصیف کرد که از نظر این نهاد به فیلم‌های «از نظر اخلاقی مشکل‌دار» نسبت داده می‌شود.
در همین حال، نقدهای منتقدان «نیویورک دیلی نیوز»، «نیویورک دیلی میرور» و «ویلیج ویس» مثبت بودند و نوشتند: «این بهترین بازی آنتونی پرکینز در کارنامه‌ی هنری‌اش است…جنت لی هیچ‌وقت بهتر از این نبوده و اولین فیلم آمریکایی پس از «نشانی از شر (۱۹۵۸)» «اورسن ولز» که به لحاظ هنری هم‌سطح فیلم‌های بزرگ اروپایی است.» نشریه فرانسوی «کایه دو سینما» نیز رتبه نهم را به روانی هیچکاک در فهرست ۱۰ فیلم برتر سال ۱۹۶۰ داد.
موفقیت تجاری بی‌نظیر روانی هیچکاک
با تمام این اوصاف، فیلم روانی بالاترین فروش گیشه را در فیلم‌های هیچکاک داشت. در بریتانیا، زادگاه هیچکاک رکورد حضور تماشاگر در سالن «سینما پلازا» در لندن شکسته شد، اما منتقدان بریتانیایی چندان با هم‌وطن پرآوازه‌شان مهربان نبودند. منتقدان نقدهای بسیار منفی را برای فیلم روانی هیچکاک نوشتند، سلیقه و قضاوت کارگردان را زیرسوال برده و حتی روانی را بدترین فیلم هیچکاک دانستند.
یکی از دلایلی که باعث آزردگی منتقدان شده بود قوانین عدم ورود پس از شروع فیلم بود که باعث شده بود منتقدان تنها رأس ساعت مشخصی امکان تماشای فیلم را داشته باشند. با این حال، منتقدان به مرور در نظرات خود منعطف‌تر شدند و نقدهای مثبت‌تری به روانی هیچکاک دادند. مجله «تایم» نظر خود را از «هیچکاک در این فیلم به سختی تقلا می‌کند» تا «فوق‌العاده» و «استادانه» تغییر داد. «باسلی کروتر» نیز در نقد بعدی خود روانی را در میان ۱۰ فیلم برتر سال ۱۹۶۰ خود قرار داد.
فیلم روانی به دلیل اینکه باعث به راه افتادن موجی از فیلم‌های خشن و پر از خونریزی شد نیز به شدت مورد انتقاد قرار گرفت. سه سال بعد از اکران روانی بود که فیلم «ضیافت خون»، اولین فیلم زیر ژانر «اسپلتر (خون‌پاشی)» ساخته شد. «هَمر فیلم پروداکشن» نیز با الهام از روانی هیچکاک مجموعه‌ای از فیلم‌های دلهره‌آور و رازآلود از جمله «دایه» را ساخت. فیلم «آدمکش» به کارگردانی «ویلیام کسل» با بازی «بِت دیویس» نیز یک سال بعد از فیلم روانی به نمایش درآمد.
منتقدان نامهربان سرانجام تسلیم جادوی هیچکاک می‌شوند
فیلم روانی هیچکاک رکوردهای فروش گیشه در کشورهای ژاپن و باقی کشورهای آسیایی و نیز فرانسه، بریتانیا، آمریکای جنوبی، آمریکا و کانادا را شکست و برای مدت کوتاهی موفقیت متوسطی در استرالیا داشت. هیچکاک شخصا بیش از ۱۵ میلیون دلار از فیلم روانی سود برد.
او سپس امتیاز فیلم روانی، به همراه مجموعه تلویزیونی «هیچکاک تقدیم می‌کند» را با ۱۵۰ هزار دلار از سهام شرکت «ام‌سی‌ای کورپوریشن» (که بعدها به «یونیورسال پیکچرز» تغییر نام داد) عوض کرد تا روی کاغذ رئیس خودش در این استودیوی سینمای باشد و از سیاست‌های سختگیرانه‌ی شرکت‌های فیلم‌سازی هالیوودی بگریزد. اما این نیز مانع از دخالت استودیوها در فیلم‌های بعدی او نشد.
در ابتدا نقدهای آمیخته‌ای به فیلم روانی وارد شد، اما علاقه تماشاگران و فروش گیشه موفق باعث تغییر نظر منتقدان شد. در حال حاضر، روانی یکی از بهترین فیلم‌های هیچکاک به حساب می‌آید که به عقیده منتقدان به دلیل کارگردانی استادانه، خلق فضای دلهره‌آور و پرتنش، فیلمبرداری چشم‌گیر، موسیقی متن به یادماندنی و بازیگری‌های بسیار قوی یک اثر اصیل هنری است.
وب‌سایت گرداوری دیدگاه «راتن تومیتوز» به روانی هیچکاک امتیاز ۹۶ از ۱۰۰ داد و در برآیند نقدهای خود نوشت: «به دلیل صحنه‌ی حمام، بدنام، اما به جهت سهمی که در ژانر وحشت دارد جاودانه است.» «متاکریتیک» دیگر وب‌سایت گردآوری دیدگاه نیز به روانی امتیاز ۹۷ از ۱۰۰ داد که نشان‌دهنده «تحسین جهانی» است.
«راجر ایبرت»، منتقد مشهور سینما نیز در سال ۱۹۹۸ در نقدی جذابیت‌های این فیلم ماندگار را به صورت خلاصه چنین شرح داد: «آنچه «روانی» را جاودانه می‌کند، در حالی که بسیاری از فیلم‌ها در همان حینی که از سالن سینما خارج می‌شویم نیز تا حدی به دست فراموشی سپرده می‌شوند، این است که مستقیما ما را با ترسهایمان پیوند می‌دهد: ترس‌های ما از اینکه نکند به‌طور ناگهانی مرتکب جرمی شویم، ترسهایمان از پلیس، ترسهایمان از کشته شدن به دست یک روانی و البته ترس ما از اینکه مادران‌مان را مأیوس کنیم.»
منبع: hollywoodreporter
