در شرایط اضطراری نحوه استفاده صحیح از کپسول آتش نشانی را بلد هستید؟ آتش‌سوزی از جمله حوادثی است که در شرایط عادی یا شرایط بحرانی مثل جنگ و حمله هوایی می‌تواند در کوتاه‌ترین زمان ممکن، خسارات جبران‌ناپذیری به جان و مال افراد وارد کند. در چنین شرایطی، آشنایی با نحوه استفاده از کپسول آتش نشانی می‌تواند نقش حیاتی در مهار آتش و جلوگیری از گسترش آن ایفا کند. در این مقاله از سرویس سبک زندگی در مجله کوروش به آموزش گام به گام استفاده از کپسول آتش نشانی پرداخته‌ایم تا بتوانید در مواقع اضطراری با اطمینان و سرعت عمل مناسب وارد عمل شوید.
انواع کپسول آتش نشانی، ویژگی ها، کاربردها و مشخصه‌های آنها
برای انتخاب و نحوه استفاده از کپسول آتش نشانی، آشنایی با انواع این کپسول‌ها و کاربرد هر کدام از آنها ضروری است. هر نوع کپسول برای خاموش کردن نوع خاصی از آتش طراحی شده و دارای ویژگی‌ها و رنگ مشخصه‌ای است که به شناسایی سریع آن کمک می‌کند. در ادامه با این کپسول‌های آتش نشانی با ویژگی‌های ظاهری و کارکرد آنها آشنا شوید:
کپسول آتش نشانی آب و گاز
کپسول‌های آب و گاز که معمولا با نوار قرمز مشخص می‌شوند، برای خاموش کردن آتش‌سوزی‌های کلاس A مناسب‌اند؛ یعنی آتش‌هایی که از سوختن مواد جامدی مثل چوب، کاغذ، پارچه و زغال‌سنگ به‌وجود می‌آیند.
نحوه خاموش کردن آتش: این کپسول‌ها از آب به‌عنوان ماده خاموش‌کننده و گاز نیتروژن یا هوا به‌عنوان نیروی محرکه استفاده می‌کنند. زمانی که ضامن کپسول کشیده و اهرم آن فشرده می‌شود، گاز تحت فشار، آب را با قدرت از نازل خارج می‌کند. آب با نفوذ به بافت مواد در حال سوختن، دمای آنها را کاهش داده و از ادامه اشتعال جلوگیری می‌کند. این فرآیند باعث خنک‌سازی سریع و مهار مؤثر شعله‌ها می‌شود.
کاربرد: از کپسول‌های آب و گاز معمولا در مکان‌هایی مثل مدارس، ادارات، انبارهای کاغذ، کتابخانه‌ها و فضاهای عمومی استفاده می‌شود که احتمال آتش‌سوزی ناشی از مواد جامد بیشتر است.
×موارد احتیاطی
به خاطر داشته باشید استفاده از کپسول آتش نشانی آب و گاز برای خاموش کردن آتش ناشی از تجهیزات برقی، گازها و مایعات قابل اشتعال خطرناک است، چون ممکن است باعث برق‌گرفتگی یا گسترش بیشتر آتش شود.
کپسول آتش نشانی فوم یا کف
کپسول‌های فوم (کفی) که با نوار زرد یا لیمویی مشخص می‌شوند، برای آتش‌های کلاس A و B (مایعات قابل اشتعال مثل بنزین) مناسب هستند.
نحوه خاموش کردن آتش: این کپسول‌ها با استفاده از ترکیبی از آب و مواد فعال سطحی (سورفکتانت)، فومی تولید می‌کنند که مثل یک پتوی ضخیم روی سطح آتش را می‌پوشانند و با قطع دسترسی اکسیژن، شعله را خفه می‌کنند. ویژگی مهم فوم این است که برخلاف آب، روی مایعات قابل اشتعال پخش نشده و باعث گسترش آتش نمی‌شود.
در واقع، فوم با شناور شدن روی سطح مایع، از تبخیر آن جلوگیری می‌کند و مانع از ادامه اشتعال می‌شود. به همین دلیل، استفاده از آب برای خاموش‌کردن بنزین یا روغن می‌تواند خطرناک باشد، اما فوم گزینه‌ای ایمن و مؤثر است.
کاربرد: از این نوع کپسول در پمپ بنزین‌ها، کارگاه‌ها، انبارهای مواد شیمیایی و آشپزخانه‌های صنعتی استفاده می‌شود.
کپسول آتش نشانی پودر و گاز
کپسول‌های پودر و گاز (ABC) که نوار آبی دارند، از پرکاربردترین انواع کپسول‌ها هستند. این نوع کپسول آتش نشانی برای خاموش کردن آتش‌های کلاس A (مواد جامد مثل چوب، کاغذ، پارچه و زباله‌های خشک)، B (مایعات قابل اشتعال مثل بنزین، الکل، روغن) و C (گازهای قابل اشتعال مثل گاز شهری، پروپان و بوتان) مناسب است.
نحوه خاموش کردن آتش: پودر موجود (معمولا پودر خشک شیمیایی) در این کپسول‌ها با قطع واکنش زنجیره‌ای احتراق، آتش را مهار می‌کند. همچنین به خاطر نارسانا بودن، در برخی موارد می‌توان از آن برای خاموش کردن آتش تجهیزات الکتریکی هم استفاده کرد، هر چند در مورد تجهیزات الکترونیکی، کپسول CO₂ گزینه‌ای ایمن‌تر و تمیزتر است. اگر چه پودر باقی‌مانده از کپسول آتش نشانی پودر و گاز، ممکن است محیط را آلوده کند، اما به خاطر پوشش وسیعی که دارد، مهار آتش با این کپسول آسان است.
کاربرد: استفاده از کپسول آتش نشانی پودر و گاز در منازل، خودروها و ادارات، فروشگاه‌ها، پمپ بنزین‌ها و مراکز سوخت، صنایع نفت، گاز و پتروشیمی، آشپزخانه‌های صنعتی و رستوران‌ها بسیار رایج است.
کپسول آتش نشانی دی‌اکسید کربن (CO₂)
کپسول‌های دی‌اکسید کربن (CO₂) که با نوار مشکی مشخص می‌شوند، برای آتش‌های کلاس B (مایعات قابل اشتعال مثل بنزین، الکل، روغن) و کلاس E (تجهیزات الکتریکی و برقی مثل تابلوهای برق، سرورها، رایانه‌ها، ترانسفورماتورها و دستگاه‌های حساس) طراحی شده‌اند.
نحوه خاموش کردن آتش: این کپسول‌ها حاوی گاز CO₂ تحت فشار هستند که هنگام آزاد شدن، با کاهش اکسیژن اطراف آتش و کاهش دما، شعله را خفه می‌کند. از آنجایی که این گاز نارسانا است و هیچ‌گونه پسماندی باقی نمی‌گذارد، آسیبی به تجهیزات هم وارد نمی‌کند.
کاربرد: در مکان‌هایی مثل موزه‌ها، گالری‌های هنری، اتاق‌های بایگانی اسناد و انبارهای فیلم که حفظ سلامت اشیای ارزشمند اهمیت دارد، از کپسول CO₂ استفاده می‌شود. همچنین در محیط‌هایی که با مواد شیمیایی فرار یا تجهیزات حساس سروکار دارند، این کپسول‌ها به‌دلیل عملکرد تمیز و سریع، گزینه‌ای ایده‌آل هستند.
×موارد احتیاطی:
۱- استفاده از کپسول CO₂ در فضاهای بسته باید همراه با احتیاط باشد، چون گاز دی‌اکسید کربن می‌تواند جایگزین اکسیژن شود و خطر خفگی ایجاد کند.
۲- این کپسول‌ها برای آتش‌سوزی‌های ناشی از فلزات قابل اشتعال یا مواد شیمیایی دارای اکسیژن، مناسب نیستند.
کپسول آتش نشانی هالوژنه یا صنعتی
در نهایت، کپسول‌های هالوژنه یا گازهای ویژه که معمولا با نوار سبز مشخص می‌شوند، برای آتش‌های خاص مثل کلاس C و D (فلزات قابل اشتعال یا گازها) مناسب هستند. کپسول‌های هالوژنه، عملکرد خوبی در فضای بسته دارند و بدون تولید دود با کاهش دید، همچنین بدون باقی گذاشتن پودر یا رطوبت، آتش را با سرعت مهار می‌کنند.
نحوه خاموش کردن آتش: کپسول‌های آتش نشانی هالوژنه با استفاده از گازهای خاصی مثل هالون ۱۲۱۱ یا ۱۳۰۱ عمل می‌کنند که با ایجاد اختلال در واکنش شیمیایی احتراق، آتش را به سرعت و بدون باقی‌گذاشتن پسماند خاموش می‌کنند. این گازها معمولا به‌صورت مایع تحت فشار درون سیلندر ذخیره شده‌اند و هنگام استفاده، به شکل گاز آزاد می‌شوند و مثل یک لایه سنگین روی آتش می‌نشینند و اکسیژن را از شعله قطع می‌کنند.
کاربرد: این کپسول‌ها در محیط‌های صنعتی خاص، کاربرد داشته و قیمت بالاتری دارند، اما در خاموش‌کردن آتش‌های پیچیده بسیار موثرند. کپسول هالوژنه برای خاموش کردن فلزات قابل اشتعال یا گازها، تجهیزات الکترونیکی حساس مثل اتاق‌های سرور، تابلوهای برق، در کشتی‌ها، مراکز داده، آزمایشگاه‌ها، در صنایع هوافضا، هوانوردی و شبیه‌سازهای پرواز استفاده می‌شوند.
بیشتر بخوانید: وسایل مورد نیاز جعبه کمک های اولیه برای منزل و محل کار
نحوه استفاده از کپسول آتش نشانی
برای نحوه استفاده صحیح از کپسول آتش نشانی، آشنایی با مراحل گام‌به‌گام و رعایت نکات ایمنی بسیار حیاتی است. در ادامه، آموزش کامل و مفصل کار با کپسول آتش نشانی را به روش زیر دنبال کنید:
۱- حفظ خونسردی و ارزیابی شرایط
در اولین قدم، برای استفاده از کپسول آتش نشانی باید آرامش خود را حفظ کنید. در شرایط اضطراری، تصمیم‌گیری عجولانه می‌تواند خطر را افزایش دهد. ابتدا نوع آتش را شناسایی کنید. یعنی تشخیص دهید که مثلا آتش، ناشی از چوب، مایعات قابل اشتعال یا تجهیزات برقی است. نوع کپسول را با نوع آتش تطبیق دهید؛ مثلا برای تجهیزات برقی از کپسول CO₂ و برای مایعات قابل اشتعال از فوم یا پودر استفاده کنید.
سپس مطمئن شوید که کپسول مناسبی در اختیار دارید. اگر آتش بزرگ یا در حال گسترش است، بهتر است محل را ترک کرده و با آتش نشانی تماس بگیرید.
۲- انتخاب و بررسی کپسول مناسب
قبل از استفاده از کپسول آتش نشانی، مطمئن شوید که کپسول سالم و آماده به‌کار است. نازل را چک کنید که مسدود نباشد و تاریخ انقضا را نگاه کنید. در صورت وجود، فشارسنج را بررسی کنید.
قرار داشتن فشارسنج روی ناحیه سبز، نشان‌دهنده فشار مناسب و شارژ کامل است. اگر عقربه در این قسمت باشد، کپسول آماده استفاده است. روی ناحیه قرمز (سمت چپ)، نشان‌دهنده فشار پایین یا خالی بودن کپسول است و روی ناحیه زرد یا قرمز (سمت راست)، در برخی مدل‌ها، این قسمت نشان‌دهنده فشار بیش از حد (Overcharge) است که می‌تواند خطرناک باشد.
۳- ایستادن در موقعیت ایمن
در فاصله‌ای حدود ۱/۵ تا ۳ متر از آتش بایستید. پشت به باد قرار بگیرید تا دود و حرارت به سمت شما نیاید. مسیر خروج اضطراری را در نظر داشته باشید تا در صورت نیاز بتوانید سریعا محل را ترک کنید.
۴- فعال‌سازی کپسول (تکنیک P.A.S.S)
برای استفاده از کپسول آتش نشانی، از روش استاندارد P.A.S.S پیروی کنید:
- P – Pull (کشیدن ضامن): ضامن یا پین ایمنی را با یک حرکت سریع و با فشار محکم، بکشید تا کپسول فعال شود.
- A – Aim (هدف‌گیری): نازل یا شیلنگ را به سمت پایه آتش نشانه بگیرید، نه به شعله‌ها.
- S – Squeeze (فشار دادن): اهرم یا دسته را محکم فشار دهید تا ماده خاموش‌کننده داخل کپسول خارج شود.
- S – Sweep (حرکت جارویی): نازل را به صورت جارویی از چپ به راست حرکت دهید تا تمام سطح آتش پوشش داده شود.
۵- نظارت پس از اطفای حریق
بعد از خاموش شدن شعله‌ها، محل را به‌دقت بررسی کنید تا از عدم شعله‌ور شدن مجدد مواد قابل اشتعال مطمئن شوید. در صورت مشاهده دود یا جرقه، دوباره از کپسول آتش نشانی استفاده کنید. اگر کپسول تمام شد و آتش هنوز فعال بود، فورا محل را ترک کنید و با نیروهای امدادی یا آتش نشانی تماس بگیرید.
۶- نگهداری و آمادگی برای آینده
پس از اتمام کار و استفاده از کپسول آتش نشانی یا حتی در صورت عدم استفاده، کپسول باید بررسی و در صورت نیاز شارژ شود. کپسول را در مکانی خشک، خنک و قابل دسترس نگهداری کنید. آموزش استفاده از کپسول را به اعضای خانواده یا کارکنان نیز منتقل کنید تا در مواقع بحرانی آمادگی لازم وجود داشته باشد.
بیشتر بخوانید: چک لیست لوازم ضروری در زمان جنگ برای تمام افراد خانواده
نکات نگهداری از کپسول آتش نشانی در منزل، خودرو، محل کار
برای مواقع اضطراری در محل‌های مختلف مثل خانه، آشپزخانه، محل کار، ساختمان، خودرو و … باید کپسول را به صورت آماده نگه دارید. برای اینکه خیالتان بابت استفاده از کپسول آتش نشانی راحت باشد، نکات زیر را جدی بگیرید:
۱- کپسول در معرض دید و در دسترس همه افراد قرار گیرد
کپسول آتش‌نشانی باید در محلی نصب شود که به‌راحتی توسط همه قابل دیدن باشد، کنار درهای خروج اضطراری، در راهروها یا نزدیک نقاط پرخطر مثل تابلو برق یا اجاق گاز مکان مناسبی است. به خاطر داشته باشید که پنهان‌کردن کپسول پشت وسایل یا داخل کمدها اشتباه است.
۲- کپسول را در ارتفاع مناسب از سطح زمین نصب کنید
بهتر است کپسول آتش نشانی روی دیوار و در ارتفاع حدود ۱ تا ۱.۵ متر نصب شود تا برای همه افراد قابل دسترس باشد. اگر کپسول در کابینت قرار داده می‌شود، باید درب آن، بدون قفل و با علامت مشخص باشد.
۳- کپسول از نور خورشید، حرارت و رطوبت دور باشد
حرارت زیاد می‌تواند فشار داخل کپسول را بالا ببرد و رطوبت، باعث زنگ‌زدگی بدنه یا فشردگی پودر می‌شود. بنابراین، محل نگهداری کپسول باید خشک، خنک و دارای تهویه مناسب باشد. اگر کپسول در فضای بیرونی قرار دارد، باید محافظ داشته باشد.
۴- بررسی و سرویس منظم انجام شود
ماهی یک‌بار بررسی چشمی انجام دهید. پلمب، نازل، بدنه و فشارسنج کپسول آتش نشانی را کنترل کنید. عقربه فشارسنج باید در ناحیه سبز باشد. همچنین هر سال کپسول باید توسط شرکت مجاز تست، سرویس و در صورت لزوم شارژ شود.
۵- تاریخ انقضا و آخرین شارژ کپسول را چک کنید
روی بدنه کپسول یا برچسب مخصوص، تاریخ آخرین سرویس و شارژ درج شده است. اگر زمان شارژ گذشته باشد، حتی اگر ظاهر آن سالم باشد، باید بازبینی یا تعویض شود.
۶- از ضربه و جابه‌جایی غیر ضروری خودداری کنید
کپسول باید در محل خود ثابت باشد و نباید به‌راحتی جابه‌جا شود یا در معرض ضربه یا سقوط قرار گیرد. اگر روی پایه یا قفسه قرار گرفته، باید به خوبی مهار شود.
۷- از امنیت کپسول آتش نشانی در خانه مطمئن شوید
از قرار دادن کپسول آتش نشانی در نزدیکی اجاق گاز، بخاری یا وسایل گرمایشی خودداری کنید. همچنین در صورت وجود کودک در خانه، کپسول را در ارتفاعی نصب کنید که دور از دسترس کودکان باشد ولی برای بزرگسالان قابل دسترسی باشد.
۸- نکات کپسول آتش نشانی در خودرو را جدی بگیرید
برای خودروها، از کپسول پودر و گاز ABC استفاده کنید که برای آتش‌سوزی‌های متنوع مناسب است. کپسول را با بست فلزی یا پایه مخصوص در زیر صندلی یا صندوق عقب محکم کنید تا در هنگام حرکت جابه‌جا نشود. همچنین از قرار دادن کپسول در معرض نور مستقیم آفتاب یا گرمای موتور خودداری کنید.
۹- در محل کار کپسول آتش نشانی بگذارید
هر محل کار، باید یک یا چند کپسول آتش نشانی برای مواقع خطر و اضطرار داشته باشد. کپسول‌ها باید در نقاط کلیدی مانند کنار تابلو برق، انبار یا راهروهای خروج اضطراری و در فاصله ۱/۵ متری از زمین، نصب شوند. مسیر دسترسی به کپسول باید همیشه باز و بدون مانع باشد.
همچنین برچسب تاریخ شارژ و سرویس روی کپسول نصب شده باشد و به‌روز باشد. فراموش نکنید که کارکنان باید آموزش استفاده از کپسول را دیده باشند و حداقل سالی یک‌بار تمرین کنند.
سوالات متداول درباره نحوه استفاده از کپسول آتش نشانی
آیا می‌توانم از هر نوع کپسول آتش نشانی برای هر نوع آتش استفاده کنم؟
خیر. هر کپسول برای نوع خاصی از آتش طراحی شده است:
- کپسول CO₂: برای تجهیزات برقی و مایعات قابل اشتعال؛
- کپسول پودر و گاز: برای آتش‌های کلاس A، B و C؛
- کپسول آب و گاز: فقط برای مواد جامد مثل چوب و کاغذ (نه برق یا مایعات)؛
- کپسول فوم: برای مایعات قابل اشتعال و مواد جامد.
اگر با یک بار استفاده از کپسول، آتش خاموش نشد، چکار کنم؟
اگر کپسول تمام شد و آتش هنوز فعال بود، محل را فورا ترک کنید و با آتش‌نشانی تماس بگیرید. هرگز جان خود را به خطر نیندازید.
آیا می‌توانم از کپسول برای تمرین استفاده کنم؟
خیر، مگر اینکه کپسول آموزشی یا تستی باشد. استفاده از کپسول واقعی باعث تخلیه آن می‌شود و باید شارژ شود. برای تمرین، از کپسول‌های آموزشی یا شبیه‌ساز استفاده کنید.
بعد از استفاده از کپسول چه کنیم؟
حتی اگر فقط بخشی از محتویات کپسول آتش نشانی مصرف شده باشد، باید کپسول را شارژ یا تعویض کنید. همچنین محل آتش را بررسی کنید تا از خاموش شدن کامل آن مطمئن شوید