با بروز اولین مشکلات در بارداری، معمولا انگشت اتهام به سوی زنان گرفته می‌شود و اغلب نیز انتظار می‌رود زنان فکری به حال سلامتی خودشان کنند. ولی همچون تمام مسائل زناشویی، نقش زن و شوهر در بارداری یکسان است و مردان نیز باید نقشی برابر با زنان ایفا کنند.
تصور عمده بر این است که وقتی زن و شوهری در بارداری دچار مشکل می‌شوند، این وظیفه زن است که تغییراتی وضع سلامتی و سبک زندگی خود اعمال کند و در حقیقت، این بدن او است که از عهده برآورده ساختن نیازها برنیامده است. اما تحقیقات و بررسی‌ها به طور فزاینده‌ای خلاف این امر را ثابت کرده‌اند. در همین حال، خبر خوب اینکه مردان می‌توانند با روش‌های ساده‌ای شانس بارداری خود را افزایش دهند.
آیا تغذیه و سبک زندگی در باروری مردان اثر سوء دارد؟
پاسخ این سوال بله است. در حقیقت، از هر ۶ زن و شوهری که دچار مشکلات بارداری هستند، نیمی از مشکلات به اسپرم مردان بازمی‌گردد. گاهی‌اوقات مشکلات اسپرم مردان به تغذیه آنان بستگی دارد. ولی در همین حال، تعداد اسپرمی که بدن تولید می‌کند، به رژیم غذایی ارتباطی ندارد. ولی مشخصا تغذیه نقش غیرقابل انکاری بر سلامت اسپرم و باروری مردان دارد.
تعداد اسپرم از طریق تعداد سلول‌های زایایی- بعدا به اسپرم بدل می‌شوند- که پیش از تولد به بیضه‌های مردان انتقال می‌یابد تعیین می‌شود. ولی آنچه مردان می‌خورند و می‌آشامند، می‌تواند بر عملکرد اسپرم و همینطور احتمال رشد موفقیت‌آمیز تخمک بارور شده در رحم زن تاثیر بگذارد. در واقع، بیش از ۵۳ درصد از مردانی که به مراکز درمان ناباروری مراجعه می‌کنند، دستکم به حداقل با یک نوع مشکل تغذیه‌ای دست و پنجه نرم می‌کنند که قاعدتا روی عملکرد اسپرم و توانایی باروری اثر می‌گذارد.
تحرک اسپرم به حرکت و شنا کردن اسپرم گفته می‌شود. در مردان بارور، حداقل ۳۲ درصد اسپرم‌ها دارای حرکت پیش‌رونده هستند. بدین معنی که در جهت درست و با سرعت مناسب به سوی تخمک حرکت می‌کنند. تحرک ضعیف علامت آسیب ماده ژنتیکی دی‌اِن‌ای یا همان تکه‌تکه شدن اسپرم است. مشکلی که بر اثر تولید رادیکال آزاد به وجود می‌آید. برخی آسیب‌های دی‌اِن‌ای تقریبا رایج هستند، اما سرعت بالای این آسیب‌ها روی باروری نیز مؤثر است.
اگر بیش از ۲۰ درصد اسپرم‌ها دارای آسیب دی‌اِن‌ای باشند، احتمال بارداری زوج تا حد زیادی کاهش پیدا می‌کند. در چنین مواردی، خطر سقط جنین ۳ تا ۴ برابر بیشتر است. امکان انتقال این مشکلات ژنتیکی به کودکان نیز وجود دارد. اگر تحرک، تعداد و شکل (مورفولوژی) اسپرم طبیعی باشد، ولی زوجین در بارداری مشکل داشته باشند، باید در ۴۰ درصد موارد دلیل آن را می‌توان آسیب دی‌اِن‌ای اسپرم دانست. تخمک‌های زن پس از لقاح برخی از آسیب‌های دی‌اِن‌ای اسپرم را ترمیم می‌کنند، ولی چنانچه زنان دارای سبک زندگی نامناسبی باشند، همچون کسانی که دخانیات مصرف کرده و تغذیه نامناسبی دارند، این مکانیسم نیز کارآیی خود را از دست می‌دهد. به این ترتیب، احتمال بارداری سالم ممکن است باز هم کاهش یابد. ناگفته نماند که رژیم غذایی تنها عامل موثر بر تکه‌تکه شدن دی‌اِن‌ای اسپرم نیست، بلکه سن مرد نیز نقش اساسی ایفا می‌کند.
خوشبختانه با تمام این اوصاف، با برخی تغییرات در رژیم غذایی و سبک زندگی می‌توان باروری مردان را به نحو چشمگیری افزایش داد. اما این امر مستلزم پیش‌قدم شدن مردان است. واقعیت این است که مردان فاقد آن جدیتی هستند که زنان برای سلامتی خود قائل‌اند. زنان از همان ابتدای برنامه‌ی خود برای بارداری به طور مستمر به متخصص زنان و زایمان مراجعه می‌کنند. اما مردان معمولا به این لحاظ نه رویکردی پیشگیرانه و نه فعالانه‌ای را در پیش می‌گیرند. علاوه بر این، مردان به دلایلی چندان علاقه‌ای به صحبت کردن در مورد مسائل مربوط به بارداری و اسپرم ندارند. ارزیابی اولیه برای قدرت باروری که شامل عوامل خطر سبک زندگی همراه با تجزیه‌وتحلیل اسپرم (اسپرموگرام)، اولین گام ساده برای مشخص کردن وجود مشکلات احتمالی در باروری زوج است.
نقش سبک زندگی در باروری مردان
معیارهای سبک زندگی موثر بر باروری مردان شامل رژیم غذایی، وزن، میزان ورزش، استرس و استعمال دخانیات و مصرف مواد مخدر است. در حال حاضر یافته‌های علمی فزاینده‌ای حاکی از آن است که چاقی، وضعیت نامناسب غذا، عدم ورزش، استعمال دخانیات و مصرف ماری‌جوانا با کاهش شاخص‌های کیفی اسپرم (تحرک، تعداد و شکل) مرتبط است. سبک زندگی همچنین ممکن است بر شاخصههای اسپرم، میزان بارداری و سقط جنین اثر بگذارد. متأسفانه یکی از مهمترین موارد این است که تغییر اسپرم می‌تواند به فرزندان نیز انتقال یافته و بر رشد و سلامتی آنان در طولانی‌مدت اثر بگذارد.
آزمایش‌های دی‌اِن‌ای اسپرم در حیوانات آزمایشگاهی به خوبی نشان می‌دهد که این تغییر اسپرم مردان می‌تواند به فرزندان انتقال پیدا کرده و منجر به افزایش خطر ابتلا به سرطان، اثرات سوء بر رفتار، نقایص مادرزادی و بیماری‌های جدی در درازمدت شوند. به این جهت، موضوع برای والدین حائز اهمیت است که سبک زندگی آنان نه تنها همان بدو بارداری سالم را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد، بلکه مهمتر از آن بر سلامتی فرزندان نیز تأثیر می‌گذارد. موضوعی که بدیهی است پیامدهای مادام‌العمری را در پی خواهد داشت. به این جهت، بهتر است مردان این نکات را قبل از اینکه تصمیم به پدر شدن بگیرند مدنظر قرار دهند.
مقابله با چاقی
نکته‌ای که تمام بررسی‌های علمی روی آن اتفاق‌نظر دارند این است که مردان چاق بیشتر دچار ناباروری می‌شوند. همچنین به نظر می‌رسد، چاقی مردان موجب افزایش خطر بارداری غیرماندگار (مرگ درون رحمی جنین) می‌شود. چاقی مردان به طرق مختلفی به باروری آنان آسیب وارد می‌کند. افزایش چربی کیسه‌ی بیضه می‌تواند دمای بیضه را افزایش دهد. این امر موجب افزایش تاثیرات منفی بر شاخص‌های اسپرم و باروری می‌شود. چاقی علاوه بر این موجب ایجاد تغییراتی در هورمون‌های جنسی و پروتئین‌های اتصال‌دهنده آن‌ها نیز شده که به تولید اسپرم آسیب می‌رساند. چاقی همچنین با تغییرات ژنتیکی اسپرم همراه است که بر لقاح، رشد جنین و نتیجه بارداری تاثیر می‌گذارد. یکی از این تغییرات ژنتیکی همان تکه‌تکه شدن دی‌اِن‌ای اسپرم است که به از دست دادن بارداری مرتبط است.
کاهش وزن برای مردانی که دارای اضافه وزن هستند، می‌تواند شروع خوبی برای تغییر در سبک زندگی باشد. به این ترتیب، مردان می‌توانند آشکار شاهد بهبود شاخص‌های اسپرم خود در حین کاهش وزن باشند و هرچه از وزن توده‌ی بدن کاسته شود، این پیشرفت محسوس‌تر خواهد بود. در اغلب موارد رژیم غذایی مدیترانه‌ای توصیه می‌شود. رژیم غذایی مدیترانه‌ای از رژیم‌های پرطرفدار و سرشار از میوه و سبزیجات، دانه‌های روغنی، زیتون، غلات کامل و حبوبات است. این رژیم غذایی بسیار سالم علاوه بر آنکه موجب کاهش وزن می‌شود با بهبود کیفی شاخص‌های اسپرم مردان نیز همراه است. این رژیم غذایی دارای مقادیر بالایی آنتی‌اکسیدان، اُمگا ۳، چربی‌های اشباع شده و غذاهای فرآوری‌شده کم است.
راهنمای تغذیه‌ای برای تقویت باروری مردان
در اینجا کمی بیشتر به رژیم غذایی خواهیم پرداخت. در ادامه فهرستی از خوراکی‌های مغذی دارای ارزش غذایی را برای بالا بردن قدرت باروری مردان ذکر خواهیم کرد. لازم است مردان حداقل ۳ ماه قبل از اقدام به بارداری، یعنی زمان تقریبی چرخه‌ی حیات اسپرم، شروع به تغییر دادن سبک زندگی خود کنند.
آنتی‌اکسیدان‌های بیشتری مصرف کنید:
آنتی‌اکسیدان‌ها با استرس اکسیداتیو (عدم‌تعادل مابین رادیکال‌های آزاد و آنتی‌اکسیدان‌ها در بدن) مقابله می‌کنند. موضوعی که می‌تواند ناشی از رژیم غذایی نامناسب، چاقی و استعمال دخانیات و همچنین آلودگی، مواجهه با تشعشعات و سموم دیگر باشد و به اسپرم آسیب برساند. وقتی که غشاء پالسمایی سلول آسیب ببیند، بر توانایی اسپرم در اتصال و نفوذ به تخمک (لقاح) اثر می‌گذارد. استرس اکسیداتیو همچنین موجب آسیب دی‌اِن‌ای اسپرم نیز می‌شود که با ناباروری، عدم موفقیت در درمان‌های باروری و از دست دادن بارداری همراه است.
نکته این است که برخلاف سایر سلول‌های بدن، سلول‌های اسپرم فاقد سیتوپلاسم هستند. موردی که همچون یک مکانیسم دفاعی در برابر استرس اکسیداتیو عمل می‌کند. این بدین معناست که اسپرم به منابع خارجی آنتی‌اکسیدان‌ها از جمله ویتامین ث، ویتامین ئی، بتاکاروتن (ترکیب پیش‌ساز ویتامین آ)، روی، سلنیوم، اسید فولیک، لیکوپن و کوآنزیم کیو وابستگی زیادی دارد. عناصری که عموما در اسپرم یافته شده و از آسیب‌دیدگی سلول‌های اسپرم ممانعت می‌کنند.
برای به حداکثر رساندن آنتی‌اکسیدان‌ها، روزانه پنج وعده (هر وعده حدود ۸۰ گرم) میوه و سبزیجات مصرف کنید. کنسرو گوجه فرنگی منبع عالی لیکوپن است. لیکوپن همان آنتی‌اکسیدانی است که به بهبود شکل اسپرم کمک می‌کند. آنتی‌اکسیدان‌های سلنیوم (موجود در فندق، ماهی تن، هالیبوت و ساردین) و روی (موجود در صدف، خرچنگ، گوشت سیاه طیور و پرندگان اهلی و غلات غنی‌شده) نیز برای باروری مردان مفید هستند.
با وجودی که همچنان نیاز به تحقیقات بیشتری در این رابطه وجود دارد، ولی بررسی‌های زیادی نشان داده‌اند که مکمل‌های آنتی‌اکسیدانی ممکن است شاخص‌های کیفی اسپرم و همچنین نتایج روش‌های کمک باروری را بهبود بخشند. کوآنزیم کیو ۱۰ نیز از آنتی‌اکسیدان‌های رایج است که با وجود آنکه تحقیقات علمی زیادی فواید آن را به اثبات رساندند، ولی همچنان دوزه بهینه‌ای برای آن تعیین نشده است.
هفته‌ای دو وعده ماهی روغنی با جیوه کم مصرف کنید:
ماهی‌های روغنی مانند ماهی آزاد، ماهی قزل‌آلا، شاه‌ماهی و ساردین سرشار از اسیدهای چرب اُمگا ۳ بوده و در موفقیت بارداری موثر هستند. در یک مطالعه، زوج‌هایی که در هر دوره قاعدگی ۸ وعده (حدود ۲۲۰ گرم نپخته) یا بیشتر از غذاهای دریایی مصرف کردند، در مقایسه با زوج‌هایی که در همین بازه زمانی یک وعده یا کمتر از غذاهای دریایی خورده بودند، به زمان کمتری برای بارداری احتیاج داشتند. همچنین زوج‌هایی که هفته‌ای ۸ وعده یا بیشتر غذای دریایی مصرف می‌کردند در این امر موفق‌تر نیز بودند. دلیل این امر هم ساده است، اُمگا ۳ بخش ضروری از غشای سلول اسپرم است که در لقاح و ترکیب تخمک و اسپرم نقش اساسی ایفا می‌کند.
روزی یکی دو مشت آجیل بخورید:
انواع آجیل سالم مانند گردو، بادام و فندق سرشار از مواد مغذی مفید برای باروری از جمله پروتئین گیاهی، اُمگا ۳ و آنتی‌اکسیدان هستند. تحقیقی نشان داده که آجیل ممکن است با بهبود شاخص‌های کیفی اسپرم موجب افزایش قدرت باروری مردان شود. اگرچه بودجه این دست تحقیقات از سوی صنایع غذایی تأمین شده، ولی مطالعه دیگری نیز نتایج مشابهی در بر داشت. بر اساس تحقیقی دیگر، پرهیز از خوردن گوشت‌های فرآوری‌شده (که می‌توانند موجب اختلال در باروری مردان شوند) نیز توصیه شده است. از سوی دیگر، جایگزین کردن گوشت‌های فرآوری‌شده با گوشت طیور یا پرندگان اهلی یا ماهی ممکن است موجب افزایش قدرت باروری شود. گوشت‌های فرآوری‌شده‌ای که بهتر است از خوردن آن‌ها پرهیز کرده یا مصرف آن را به حداقل برسانید شامل سوسیس، ژامبون، گوشت گاو نمک‌سود، گوشت خشک گاو (بیف جرکی) و سالامی هستند.
مصرف کافئین را محدود کنید:
کافئین از مواد تاثیر گذار تغذیه و سبک زندگی در باروری مردان است.اگر از آن دسته افرادی هستید که باید روزانه کافئین به بدن خود برسانید. سعی کنید مصرف قهوه را به ۱ یا ۲ فنجان در روز برسانید. این مقادیر کافئین به طور مداوم اثر سوئی روی ناباروری مردان ندارد. با این حال، نیازی به گفتن نیست که بالاتر از این مقدار قهوه اصلا مناسب نیست. نتایج تحقیقات بسیاری نشان داده‌اند که مصرف بی‌رویه کافئین بر شاخص‌های باروری مردان تأثیر منفی گذاشته و ممکن است بارداری زوجین را دشوارتر سازد.
تاثیر چند نکته مهم تغذیه و سبک زندگی در باروری مردان
تحقیقات حاکی از آن است که انجام ورزش‌های هوازی با شدت متوسط می‌تواند موجب افزایش قدرت باروری شود. تمرینات قدرتی نیز موجب بهبود شاخص‌های تولید مثل مردان و افزایش نرخ بارداری می‌شود. اما ورزش زیاد لزوما بهتر نیست. در حقیقت، بهتر است بدانید که ورزش بیش از حد و ورزش‌های استقامتی با کاهش تولید و کیفیت اسپرم همراه هستند. و برخی از امور دخیل در ورزش‌های خاص می‌توانند مضر نیز باشند. در حقیقت، هر فعالیتی که باعث افزایش دمای بیضه‌ها شود همچون دوچرخه‌سواری برای مدت هفته‌ای ۵ ساعت یا بیش از آن اثر سوئی دارد.
همچنین برای کمک به بهینه‌سازی باروری، مصرف دخانیات و هر گونه مواد مخدری را کاملا قطع کنید. به خوبی دانسته می‌شود که سیگار کشیدن بر شاخص‌های کیفی اسپرم و میزان بارداری اثر کاملا منفی می‌گذارد. در همین حین، مصرف ماری‌جوانا به کاهش تعداد اسپرم ارتباط پیدا می‌کند.
از پوشیدن لباس‌های زیر و شلوارهای تنگ بپرهیزید. پوشیدن لباس‌های تنگ موجب بالا رفتن دمای کیسه‌ی بیضه می‌شوند. در تحقیقی که در سال ۲۰۱۸ انجام گرفت، در مجموع ۶۵۶ نفر مورد بررسی قرار گرفتند. نتایج این تحقیق نشان داد، مردانی که شورت پادار (باکسر) پوشیده بودند ۲۵ درصد غلظت اسپرم و ۱۷ درصد تعداد اسپرم بیشتری نسبت به سایر مردان حاضر در مطالعه داشتند.
حواس‌تان به تلفن‌های همراه هم باشد! یکی از تحقیقات نشان می‌دهد که مواجهه با تلفن‌های همراه بر کیفیت اسپرم تأثیر منفی می‌گذارد. محققان در تحقیقی دیگر، متوجه ارتباط میزان مکالمه با تلفن همراه و کاهش غلظت و تعداد اسپرم شدند. مطالعه‌ای دیگر نیز رابطه منفی بین استفاده از اینترنت بی‌سیم از سیگنال‌های تلفن همراه و تعداد اسپرم را به وضوح نشان می‌داد.
شاید ذکر این نکته عجیب به نظر رسد، اما مصرف تستوسترون معمولا با کاستن از سطح تستوسترون بیضه و تولید اسپرم، برای باروری مردان کاملا مضر است. همچنین هشدار داده می‌شود که مواجهه با فلزات سنگین (مانند کادمیوم، جیوه، روی، نیکل، قلع و آهن) یا گرمای بیش از حد (مانند وان‌های آبگرم یا سونا) از عواملی هستند که بر باروری مردان اثر منفی می‌گذارند.
سخن پایانی
اگرچه ممکن است تغییر سبک زندگی مردان به خودی خود نتواند متضمن موفقیت زوج‌ها در بارداری شود. ولی شاید همین همکاری متقابل میان زن و مرد، حلقه‌ی گم‌شده‌ی بسیاری از زوجین در تلاش برای بارداری باشد. وقتی تلاش‌های برابری از سوی دو طرف برای بارداری انجام شود، بدیهی است زن و شوهر دوره‌ی راحت‌تری، بدون دلهره یا استرس را برای بارداری پشت سر می‌گذارند. همین هم باعث شکل گرفتن جوّ آرام و دل‌پذیری می‌شود که منجر شده نگاهِ زن و شوهر به یکدیگر به چشم یک تیم یا دو شریک باشد. در نهایت در چنین جوّی یکدستی شانس موفقیت برای بارداری بیشتر خواهد بود.
