آذری ها در ماه محرم آداب و رسوم خاص خودشان را دارند. هر چند آداب و رسوم ماه محرم در شهرهای مختلف تا حدودی مشابه است ولی برخی رسوم عزاداری، مخصوص یک شهر یا منطقه خاص است و از باورهای آن منطقه نشأت گرفته است. حتی در استان‌های آذربایجان غربی و شرقی آداب و رسوم محرم ممکن است تا حدی متفاوت باشد. اما به هر حال اگر در ماه محرم و صفر به آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی سفر کنید، حتما در گوشه و کنار شهرها، چشمتان به نمادهای عاشورایی و عزاداری حسینی خواهد افتاد. صدای نوحه که معمولا به زبان ترکی خوانده می‌شود هم در تمام شهر شنیده می‌شود. ما در این مقاله از سرویس سبک زندگی در مجله کوروش به آداب و رسوم آذری ها در ماه محرم می‌پردازیم تا بیشتر با فرهنگ بومی ترک های ایران در مراسم عزاداری محرم آشنا شوید.
تفاوت‌ها و شباهت‌های عزاداری در آذربایجان شرقی و غربی
هرچند مردم آذری زبان رسوم مشابهی را برای عزاداری کردن دارند ولی همان طور که گفتیم می‌توانید تفاوت‌هایی را هم در شیوه عزاداری مردم آذربایجان شرقی با مردم در آذربایجان غربی ببینید. مهم‌ترین تفاوت آن‌ها مکانی است که عزاداری در آن انجام می‌شود. مردم در آذربایجان شرقی بیشتر تمایل دارند که در مکان‌ها و فضاهای پوشیده و مسقف مراسم عزاداری را انجام دهند، این در حالی است که در آذربایجان غربی معمولا عزاداری محرم در فضاهای روباز انجام می‌شود.
در مورد شباهت‌های عزاداری محرم آذری‌ها باید به زمان شروع این مراسم اشاره کنیم که از چند روز قبل یا در روز اول ماه محرم تا روز تاسوعا است. در این مدت می‌توانید پرچم‌ها، حجله‌ها، ریسه‌ها و حتی سازه‌هایی را که به نوعی یادآور و سمبل عزاداری حسینی هستند، ببینید. این نمادها در مکان‌هایی مثل سردر امام‌زاده‌ها، مسجدها، تکایا و حتی منازل خودنمایی می‌کنند.
عزاداری آذری ها در محرم
خواندن نوحه ترکی معروف به شاه حسین گویان
یکی از معروف‌ترین آداب و رسوم آذری ها در محرم، مراسمی است که با عنوان «شاه حسین گویان» در اکثر مناطق آذربایجان برگزار می‌شود. در این مراسم که با عنوان قدیمی‌ترین مراسم عزاداری آذری ها در محرم شناخته می‌شود، مردم عزادار چوبدستی را که نمادی از شمشیر است، در دست می‌گیرند و به نوحه خوانی می‌پردازند.
عزاداران چوب به دست، این چوبدستی را از زمین تا فرق سر خود حرکت می‌دهند و همزمان پاهایشان را به زمین می‌کوبند. نوحه‌ای هم که در این مراسم خوانده می‌شود، به زبان ترکی همراه با واژه «شاخ سی» که کوتاه و مختصر شده «شاه حسین» است، خوانده می‌شود.
در این مراسم، شاه حسین گویان به دسته‌های مختلف تقسیم می‌شوند و هر کدام نداهای خاصی مانند شاخسی واخسی، حیدر صفدر، مظلوم حسین و… به سر می‌دهند. این عزاداری ویژه ترک‌ها، از چند روز قبل از محرم شروع شده و تا روز عاشورا ادامه دارد.
در این مراسم عزاداران در طی حرکتی منظم و هماهنگ دستان خود را بر پشت هم قرار می‌دهند و در حالی که دایره‌وار حرکت می‌کنند، با مداح همراهی می‌کنند. برخی عزاداران سنتی در این مراسم برخلاف سایرین که از سنج و ابزارآلات مختلف استفاده می‌کنند، از هیچ چیزی استفاده نمی‌کنند و تنها با حرکت منظم، پاهای خود را به زمین می‌کوبند و بر سینه خود می‌زنند.
معمولاً در مراسم شاه حسین گویان فردی که به عنوان ریش سفید شناخته می‌شود و با اشعار و ذکرها نیز آشنایی دارد، در ابتدای صف قرار می‌گیرد و شروع به خواندن این اشعار و ذکرها می‌کند. سپس جوانان و سایر عزاداران بعد از او این ذکرها را تکرار می‌کنند. آن‌ها در حالی که بر سینه می‌زنند می‌خوانند که «آقامین آتی گلدی / قانلی خلاتی گلدی» یعنی «اسب آقایم به خیمه برگشت / پیراهن آقایم خونین شد»
بیشتر بخوانید: آداب و رسوم عزاداری محرم در اصفهان
تشت گذاری؛ از رسوم آذری ها در عزاداری محرم
سنت «تشت گذاری» از مراسم قدیمی مخصوص عزاداری محرم است که به نوعی مراسم پیشواز برای ماه محرم به حساب می‌آید. این مراسم در روزهای پایان ماه ذی‌الحجه و قبل از شروع محرم برگزار می‌شود.
شیوه برگزاری مراسم هم به این شکل است که مردم تشت‌هایی را به مسجدها و حسینیه‌ها می‌آورند. با شروع مراسم، مردم تشت‌ها را بالای سر خود می‌گیرند و دور مسجد می‌گردند. سپس داخل تشت ها را آب می‌ریزند و مردم عزادار به تشت و آب آن دست می‌زنند.
تشت گذاری یا تشت گردانی را معمولا یکی از رسوم عزاداری محرم اردبیلی‌ها می‌دانند و آب داخل تشت، نماد آب رود فرات است که به روی امام حسین(ع) و یارانش بسته شد. در اصل این آیین، سمبل بیعت با امام حسین (ع) و حمایت از حضرت ابوالفضل (ع) است.
رسم علم بندی ترک‌ها به روش سنتی
از دیگر رسوم ترک‌ها در ماه محرم، رسم «علم بندی» است که سومین روز از ماه محرم برپا می‌شود. در این رسم که در آداب عزاداری محرم گیلان هم مرسوم است، علم با پارچه‌های زیاد بسته می‌شود. معمولا دستمال‌هایی که علم با آن بسته می‌شود آنقدر زیاد است که در قسمت‌هایی بالای آن هم دستمال می‌بینید.
در زمان نصب علم‌ها نیز، کسانی که در این ماه گوسفند یا چهارپایی را نذر کرده باشند، در زیر علم آن را قربانی می‌کنند. این علم تا اربعین، بر پا و دست نخورده باقی می‌ماند. رسم علم بندی را اصالتا متعلق به مراسم محرم شهر مراغه می‌دانند.
رسم شمع پای لاماخ یا تقسیم کردن شمع
در غروب روز نهم ماه محرم، افرادی که برای گرفتن حاجت یا باز شدن بخت نذر توزیع کردن شمع می‌کنند به ۴۱ مسجد می‌روند و در هر کدام از مسجدها یک شمع روشن می‌کنند. معمولا افراد حاجتمند با پای برهنه این رسم را بجا می‌آورند. در هر مسجد هم جایگاهی برای روشن کردن شمع وجود دارد تا افرادی که نذر کرده‌اند در این مکان‌ها شمع را روشن کنند.
رسم پولکه یا مشعل گردانی
رسم «مشعل گردانی» یکی از جالب‌ترین رسوم آذری ها در محرم است که معمولا در برخی شهرهای جنوبی استان آذربایجان غربی انجام می‌شود. اصالت این رسم را متعلق به شهرستان عجب شیر می‌دانند. «پولکه» در اصل یک توپ ساخته شده از پارچه است که آن را با سیم می‌بندند و بعد به نفت آغشته می‌کنند.
توپ پارچه‌ای نفتی شده را آتش می‌زنند و در فضای تاریک می‌چرخانند. رسم «پولکه گردانی» در شب تاسوعا و عاشورای حسینی به یاد یاران امام حسین (ع) و برای گرامیداشت آن‌ها برگزار می‌شود.
سوزاندن خیمه در روز عاشورا
رسم «خیمه سوزانی» از رسوم سنتی محرم در بسیاری از نقاط ایران و از جمله جزو آداب و رسوم محرم در مشهد است. در این رسم، ظهر عاشورا و بعد از خواندن نماز ظهر و عصر، به صورت نمادین خیمه‌هایی برپا و سپس آتش زده می‌شوند. در کنار خیمه سوزانی، معمولا رسم «شبیه خوانی» هم انجام می‌شود.
رسم شبیه خوانی روز عاشورا
«شبیه خوانی» در اصل نمایش زنده مراسم وقایع کربلا است و در بسیاری از شهرهای ایران با همان نام «تعزیه خوانی» هم شناخته می‌شود. در این نمایش دو دسته با نام‌های امام‌خوان‌ها و اشقیا، ایفای نقش می‌کنند.
امام‌خوان‌ها لباس‌های سبز می‌پوشند و در نقش‌های حضرت ابوالفضل، طفلان مسلم، حضرت قاسم، علی اصغر و امام حسین (ع) ایفای نقش می‌کنند. اشقیا هم در نقش شمر و دشمنان امام حسین (ع) لباس قرمز تیره می‌پوشند. رسم شبیه‌خوانی در مراسم محرم یزد هم مرسوم است.
اللهم لبیک در صبح عاشورا
از رسوم کهن عزاداری آذری ها در محرم مراسم «اللهم لبیک» است. این رسم که صبح عاشورا برگزار می‌شود، قبل از طلوع آفتاب، سینه‌زن‌ها خود را کفن پوش کرده و به حسینیه می‌روند. بعد از خواندن نماز صبح، عزاداران صورت‌های خود را گل‌مال می‌کنند و با پای برهنه در دو ردیف می‌ایستند. یک نفر به عنوان سردسته این هیأت، شروع به لعنت فرستادن به قاتلان و دشمنان امام حسین (ع) و یارانش می‌کند.
سپس با خواندن نوحه و مرثیه‌ای با مضمون «الله، الله، حسین واویلا» مراسم جوش و خروش می‌گیرد. همزمان با تکرار این عبارت، عزاداران کفن‌پوش بر سر و روی خود می‌زنند و سپس «اللهم لبیک یا حسین» به معنی «ما برای بیعت کردن آمده‌ایم» را به صورت متناوب و در فاصله‌های زمانی معین تکرار و همزمان عزاداری می‌کنند.
رسم گرداندن اسب ذوالجناح در میان عزاداران
برای بازسازی صحنه برگشتن اسب امام حسین (ع) بدون او، در ظهر عاشورا، رسم «گرداندن اسب ذوالجناح» در بین رسوم آذری ها در ماه محرم، متداول است. در این نمایش نمادین، یک اسب سفید که روی آن را پارچه‌های سفید و سبز انداخته‌اند و بدن آن را خون‌آلود کرده‌اند، در میان عزاداران می‌گردانند.
گاهی اوقات تیر و پیکان‌های چوبی یا کبوترهایی با بال خونین هم بر این اسب‌ها سوار می‌کنند و صحنه غم‌انگیز بازگشت اسب بدون سوار را به این شکل، در ظهر عاشورا و تاسوعا بازسازی می‌کنند.
سوالات متداول
شاخ سی در میان آذری‌ها به چه رسمی گفته می‌شود؟
واژه «شاخ سی» کوتاه و مختصر شده «شاه حسین» است که در آن، مردم عزادار یک چوبدستی که نمادی از شمشیر است، در دست می‌گیرند و به نوحه‌خوانی می‌پردازند.
تشت گردانی نماد چیست؟
رسم تشت گردانی به تشنگی یاران امام حسین (ع) اشاره می‌کند و آبی که در تشت ریخته می‌شود، نماد آب فرات است.
مراسم اللهم لبیک در صبح عاشورا در آذربایجان چطور برگزار می‌شود؟
مراسم اللهم لبیک در صبح عاشورا یکی از مهم‌ترین مراسم محرم در تبریز و آذربایجان است که بعد از نماز صبح با گل مالی صورت و پای برهنه انجام می‌شود. عزاداران در این مراسم بر قاتلان و دشمنان امام حسین لعنت می‌فرستند. سپس جمله «الله، الله، حسین واویلا» تکرار می‌شود و عزاداران کفن‌پوش بر سر و روی خود می‌زنند و سپس «اللهم لبیک یا حسین» به معنی «ما برای بیعت کردن آمده‌ایم» را تکرار می‌کنند.
