آداب و رسوم گیلانی برای ماه محرم قدمتی دیرینه دارد. مردم گیلان از سال‌های دور با آیین‌ها و رسوم مختلف به استقبال مراسم ماه محرم می‌روند. در بسیاری از شهرهای گیلان هنوز آیین‌های قدیمی محرم حفظ شده‌اند و با شور فراوانی برگزار می‌شوند. آیین‌های سنتی ماه محرم در گیلان به شکل متفاوتی نسبت به شهرهای دیگر اجرا می‌شود. در این مقاله از سرویس سبک زندگی در مجله کوروش می‌توانید با آداب و رسوم مردم گیلان در محرم آشنا شوید. در انتهای مقاله به سوالات متداول در مورد آیین و سنت‌های عزاداری محرم در استان گیلان پاسخ خواهیم داد.
ماه محرم در فرهنگ مردم گیلان
ماه محرم در استان گیلان همانند سایر همه شهرهای شیعه‌نشین دنیا ماه عزاداری و سیاه‌پوشی است. در این ماه مردم گیلان لباس‌های سیاه و تیره به تن می‌کنند و با مراسم و آیین‌های مختلف نوحه‌خوانی و علم‌گردانی برای امام حسین سوگواری می‌کنند.
کلیه امام زاده‌ها، مساجد و اماکن مقدس نقاط تمرکز عزاداری در گیلان هستند. مرثیه‌خوانی در این مکان‌ها معمولاً طبق برنامه‌ای مشخص به زبان فارسی و گیلکی اجرا می‌شود. مراسم سینه‌زنی، راه‌اندازی دسته و زنجیرزنی نیز از آیین‌های مشترکی هستند که در گیلان نیز همانند دیگر شهرها در ماه محرم اجرا می‌شود.
علم بندی در ماسوله و آستانه اشرفیه
یکی از جالب‌ترین آیین و سنت‌های عزاداری در استان گیلان آیین «علم بندی» است. درست از یک روز مانده به شروع ماه محرم تا روز ۷ محرم در بسیاری از شهرها و روستاهای گیلان آیین علم بندی برگزار می‌شود. مراسم علم بندی به این شکل است که هر کس نذری دارد، یک پارچه سبز به علم می‌بندند و شمعی روی آن روشن می‌کند تا در طول ماه محرم به حاجت خود برسد.
در طول این مراسم معمولاً از مردم با نذری‌های مختلف پذیرایی می‌شود و در مساجد و حسینیه‌ها دسته‌های سینه‌زنی، نوحه‌خوانی و عزاداری اجرا می‌شود. مراسم علم بندی معمولاً در شهر ماسوله و آستانه اشرفیه به طور جدی‌تری برگزار می‌شود و مردم زیادی از دیگر شهرها برای تماشای این مراسم و همچنین اجرای آن راهی ماسوله و آستانه می‌شوند. جالب است بدانید که مردم ماسوله به مراسم علم بندی، «طوق بندی» می‌گویند.
مراسم علم واچینی
«علم واچینی» در روز عاشورا یا سومین روز شهادت امام حسین اجرا می‌شود و زمان آن در برخی شهرهای گیلان متفاوت است. در این روز افرادی که در مراسم علم بندی شرکت کرده‌اند، دوباره دور هم جمع می‌شوند. افرادی که در این فاصله حاجت‌روا شده‌اند و به خواسته خود رسیدند، بین مردم نذری پخش می‌کنند و گوسفند قربانی می‌کنند.
سپس در مراسمی پارچه‌های بسته شده به دور علم باز می‌شود و علم را در یک پارچه می‌پیچند و درون خمره‌ای در مسجد قرار می‌دهند. روی علم باید کاملاً پوشانده شود تا کسی به آن دست نزند و تا سال بعد دوباره در مراسم علم بندی از آن علم استفاده می‌شود.
تعزیه خوانی در آستانه اشرفیه
«تعزیه خوانی» از آن سنت‌هایی است که در بسیاری از شهرهای ایران اجرا می‌شود و در گیلان نیز در ظهر عاشورا و یا در سومین روز شهادت امام حسین برگزار می‌شود. در این مراسم حماسه کربلا و اتفاقاتی که برای امام حسین افتاد، به تصویر کشیده می‌شود. مراسم تعزیه خوانی در گیلان بیشتر در شهرستان آستانه اشرفیه و ضیابر اجرا می‌شود.
ضیابر شهری در ۴۵ کیلومتری رشت است که مراسم تعزیه در آن در روزهای تاسوعا و عاشور برگزار می‌شود. جالب است بدانید که پیشینه اجرا مراسم شبیه خوانی عاشورا در ضیابر به چند صد سال می‌رسد و قدمتی بسیار طولانی دارد.
چهل منبران در لاهیجان
از دیگر آیین‌های سنتی ماه محرم در گیلان می‌توان به «چهل منبران» یا «چهل منبر» اشاره کرد. مراسمی که در شب عاشورای حسینی در برخی شهرهای گیلان اجرا می‌شود. در این شب در خیابان‌های قدیمی شهر، برخی افراد که نذر می‌کنند یک ظرف برای خرما، یک ظرف پر از برنج و یک ظرف خالی و یک مکان برای روشن کردن شمع روی میز قرار می‌دهند.
با غروب آفتاب افرادی که نذر می‌کنند و یا عزاداران ۴۰ شمع و ۴۰ خرما به دست می‌گیرند. هر فرد باید در ۴۰ ایستگاه یک شمع روشن کند و یک خرما بگذارد و به اندازه چند دانه برنج بردارد. در اتمام مراسم برنج‌هایی که در چهل منبر جمع شده با برنج‌های مصرفی خانواده مخلوط می‌شود. اهالی قدیمی گیلان معتقد هستند که این کار موجب افزایش برکت و روزی می‌شود.
بسیاری افراد معتقد هستند که در شب چهل منبر باید ۷۲ دانه خرما و ۷۲ شمع به یاد ۷۲ شهید کربلا در دست داشت و از همین رو این مراسم هم با ۴۰ عدد شمع و خرما و هم با ۷۲ عدد از آن‌ها انجام می‌شود.
بیشتر بخوانید: آداب و رسوم مشهد در ماه محرم
مراسم کرب زنی در لاهیجان
«کرب زنی» یکی از خاص‌ترین مراسم مردم گیلان در روزهای محرم است. این مراسم در واقع نوعی عزاداری مخصوص است که در شهر لاهیجان اجرا می‌شود. اعتقاد بر این است که در اواخر قرن ۱۲ فردی به نام «محمد ابراهیم غبرائی» به کربلا رفت و در این مراسم یک نوع عزاداری خاص را یاد گرفت.
سپس بعد از بازگشت به شهر خود لاهیجان ریتم جدیدی برای آن اجرا کرد و مرثیه‌هایی به زبان فارسی برای آن سرود. از آن زمان تاکنون در شب‌های محرم مراسم کرب زنی در محله «شعربافان» اجرا می‌شود.
در این مراسم «کرب زن‌ها» ۲ عدد چوب استوانه‌ای شکل با دسته‌ای چرمی در دست می‌گیرند و با ریتمی خاص و حرکاتی مخصوص این دو تکه چوب را در زیر پا و پشت سر خود به هم می‌کوبند. جالب است بدانید که این رسم علاوه بر لاهیجان در سبزوار و سمنان نیز برگزار می‌شود اما شیوه کرب زنی آن‌ها کمی متفاوت از کرب زنی در لاهیجان اجرا می‌شود.
مراسم کرب زنی لاهیجان در شب هشتم محرم و روز عاشورا اجرا می‌شود و مردم از سراسر شهرهای گیلان برای تماشای آن به منطقه شعربافان می‌آیند.
مراسم لال پله در گیلان
«لال پله» یا «لال پلو» یکی دیگر از جالب‌ترین آداب و رسوم مردم گیلان در محرم است. در این مراسم زنان گیلانی که بیماری در خانه دارند و یا نیازمند هستند، در روزهای محرم چادری سیاه همراه با نقاب به سر می‌کنند و از خانه‌هایی که غذای نذری محرم در آن روز شیرین پلو دارند، طلب بخشش می‌کنند.
در این مراسم زن‌ها با کفگیر به در می‌کوبند و زمانی که در باز شد، صاحب‌خانه بدون هیچ حرفی قابلمه آن زن را می‌گیرد و برای او مقداری شیرین پلو می‌آورد. زن این کار را در ۴۰ یا ۷۲ خانه تکرار می‌کند و سپس غذا را به خانه می‌برد و برای برآورده شدن آرزویش به همراه اعضای خانواده می‌خورد.
از آنجایی که در طول این مراسم هیچ‌کس حرفی نمی‌زند، به همین دلیل به آن «لال پله» یا همان «لال پلو» گفته می‌شود.
بیشتر بخوانید: انواع نذری محرم در شهرهای مختلف
شام غریبان حسینی
«شام غریبان» از مهم‌ترین آیین‌های عزاداری مردم گیلان در تاسوعا و عاشورا است. در این مراسم عزاداران حسینی در روز عاشورای حسینی دسته‌های سینه‌زنی تشکیل می‌دهند و شمع‌های روشن در دست می‌گیرند و در کوچه و خیابان راه می‌روند و نوحه می‌خوانند.
کرنا نوازی در گیلان
یکی دیگر از آداب و رسوم مردم شمال در ماه محرم که بیشتر در شهرهای آستانه اشرفیه، رحیم آباد، واجارگاه و کلاچای اجرا می‌شود، «کرنا نوازی» است. در این مراسم کرنا نوازان در قالب گروه‌های ۱۰ نفره به همراه یک سرگروه شروع به نواختن کرنا می می‌کنند. در این مراسم ابتدا سرگروه کرنا می‌زند و سپس بقیه افراد با هم به او پاسخ می‌دهند.
کرنا یک نوع آلت موسیقی بادی و بلند است که صدای بم و رسایی دارد. از آنجایی که این ساز سوراخ ندارد، با انگشتان نواخته نمی‌شود و فرد نوازنده تنها باید در آن بدمد. جنس بدنه کرنا از نی است و طول آن بین ۲ تا ۴ متر و گاهی بیشتر است. سر کرنا حالتی عصایی شکل دارد و جنس بدنه آن در بخشی که صدا خارج می‌شود از جنس «کدو» است.
طشت گذاری در تالش
«طشت گذاری» یکی از خاص‌ترین آیین‌های سنتی ماه محرم در گیلان است که در منطقه غرب گیلان و نزدیک به استان اردبیل اجرا می‌شود. در این مراسم طشت‌هایی پر از آب به وسیله ۲ تن از ریش سفیدان محل به سمت مسجد برده می‌شوند. سپس عزاداران به نیت برآورده شدن حاجات خود از آب این تشت می‌نوشند.
سوالات متداول
مهم‌ترین آیین و سنت‌های عزاداری در استان گیلان کدام‌ها هستند؟
مراسم علم بندی، علم واچینی، تعزیه خوانی، چهل منبران، کرب زنی، لال پله و کرنا نوازی از مهم‌ترین آیین‌های سنتی ماه محرم در گیلان هستند.
کرنا نوازی در محرم بیشتر در کدام شهرهای گیلان اجرا می‌شود؟
کرنا نوازی یکی از آداب و رسوم مردم شمال در ماه محرم است که بیشتر در شهرهای آستانه اشرفیه، رحیم آباد، واجارگاه و کلاچای اجرا می‌شود.
