آش دندونی یا آش دندونک همانطور که از اسمش پیداست یک غذای سمبلیک به مناسبت دندان درآوردن نوزاد یا به عبارتی همان نیش زدن نخستین دندان کودک است. در این مقاله از سرویس آشپزی در مجله کوروش میتوانید با طرز تهیه آش دندونی به روش شهرهای مختلف، تاریخچه و فلسفه آش دندونی و رسوم متداول درست کردن آش دندونی در شهرهای مختلف میپردازیم.
آش دندونی سنتی شهرهای مختلف برای جشن دندونی
پختن آش دندونی از جمله رسومات جالب و قدیمی بین ایرانیها و ترکها است. این آش در ترکیه هم پخته و همزمان یک جشن یا دورهمی خانوادگی برگزار میشود. آش دندونی همانطور که از اسمش پیداست، با درآوردن اولین دندان کودک گره خورده است.
یعنی وقتی اولین دندان کودک از لثه بیرون میآید، یکی از بزرگترها کودک مثل مادربزرگ او، آش دندونی پخته و بین مهمانها و همسایهها قسمت میشود. آش دندونی در شهرهای مختلف به شیوه مشابهی پخته میشود. آش دندونی شهرهای مختلف معمولا سبزی ندارد و یک آش مرکب از غلات، حبوبات، مغزیجات و گاهی گوشت است.
برای درست کردن این آش سنتی از انواع حبوبات مثل نخود، لوبیا، عدس، غلاتی مثل برنج نیمدانه، گندم، جو یا بلغور آنها، انواع گوشت مثل گوشت گوساله، عصاره گوشت، گوشت گوسفندی و سیرابی استفاده میشود. برخی هم آش دندونی را بدون گوشت میپزند.
به عنوان تزیین آش دندونی هم ماست، کشک با طراحی شبیه دندان، سیر داغ، پیاز داغ و نعناع داغ و مغز آجیل مثل مغز گردو، مغز بادام و خلال پسته یا خشکباری مثل کشمش استفاده میشود. همه این مواد را البته میتوانید به روشهای حضوری و اینترنتی از فروشگاههای افق کوروش خریداری کنید.
۱- آش دندونی تبریزی یا ترکی (آش دیشلیق)
در «آش دندونی تبریزی» که به آن «آش دیشلیق»، «دیش ده نی» در زبان ترکی به معنی «آش دندان فشان» یا همان آش دندونی هم میگویند، در گذشته سیرابی هم میریختند. علاوه بر این برخی ترکهای مناطق مختلف ایران از تبریز گرفته تا ارومیه و اردبیل معتقدند آش دندونی تبریزی حتما باید با آب قلم پخته شود و ۷ نوع حبوبات و همچنین گوشت هم داشته باشد.
در برخی دستورها در طرز تهیه آش دندونی تبریزی از کمی شیر برای پختن گندمها به همراه آب استفاده میشود و برخی هم به جای آب قلم، از شیر محلی استفاده میکنند. تبریزیها معتقدند خوردن این آش باعث تقویت دندانهای کودک میشود.
خلال پسته و بادام، مغز گردو و گاهی کشمش تفت داده شده هم از جمله مواد تشکیلدهنده آش دندونی تبریزی هستند. علاوه بر این در برخی شهرهای آذربایجان شرقی از میان حبوبات فقط نخود گرد استفاده میشود. در این صورت سایر مواد آش دندونی ترکها عبارتند از: گندم، شیر، مغز گردو، خلال بادام، خلال پسته، کشمش و پیازداغ و کره یا روغن حیوانی. برای مطالعه طرز تهیه آش دندونی ترکها روی لینک مطلب آن کلیک کنید.
۲- آش دندونی کردی (دانه کُلانه)
در کردستان به آش دندونی «دانه کُلانه» میگویند که در آن از نخود سیاه استفاده میکنند و به جای آب، معمولا در آن فقط عصاره مغز قلم میریزند. به این خاطر به این آش، دانه کلانه میگویند که کردهای کرستان و کرمانشاه، قبل از پختن آش دندونی، مقداری حبوبات را برای پرندگان میریزند تا دعای خیر پشت سر کودک باشد.
کرمانشاهیها هم برای قوت بیشتر آش دندونی، آن را با آب قلم گاو یا گوسفند میپزند. سبزی اصلی آش دندونی کردستانیها هم مرزه خشک است و کشکی هم که در آن ریخته میشود، همان کشک سابیده است. از طرفی این آش، به عنوان یک آش مقوی برای درمان سرماخوردگی هم استفاده میشود.
البته بد نیست بدانید در تهیه این آش دندونک کردی از گوشت قلقلی میتوان استفاده کرد ولی معمولا فقط با عصاره قلم و بدون گوشت تهیه میشود و کوفتههای قلقلی به عنوان تزیین، همراه با کشک و پیازداغ به کار میروند. برای مطالعه آموزش تهیه و جزییات طرز تهیه آش دندونی کردی روی لینک مقاله کلیک کنید.
۳- آش دندونی مشهدی (آش دنیک)
در میان انواع آش دندون در شهرهای مختلف، آش دندونی مشهدیها هم مشهور است. مشهدیها به آش دندونی «آش دنیک» میگویند و آن را با گوشت گوسفند و آب قلم درست میکنند. سبزواریها هم در آش دنیک سبزی تره تازه و ساطوری خرد شده هم میریزند. برای درست کردن آش دنیک مشهدی، هم میتوانید عصاره قلم را از قبل آماده کرده یا همزمان با پخت حبوبات، این عصاره را تهیه کنید.
برای تهیه این آش دندونی مقوی باید گندم و جو پوست کنده، نخود و لوبیا از قبل خیس بخورند و بعد پخته شوند. سپس با آب قلم مخلوط شده و با سبزی تره، بپزند. آش دندونی مشهدی هم با پیاز داغ، کشک و نعناع داع، تزیین و سرو میشود. برای مطالعه مراحل و جزییات طرز تهیه آش دندونی مشهدی، روی لینک مقاله مورد نظر کلیک کنید.
۴- آش دندونی گیلانی (آش گندم باقالی)
وقتی بحث غذاهای شمالی به میان میآید، با غذاهایی خوشمزه و خاص مواجه خواهید شد. «آش دندونی گیلانی» هم جزو همان آشهایی است که شمالیها با انواع مغزها، کشمش، گردو و …، تزیین و سرو میکنند. شمالیها به آش دندونی، «آش گندم باقالی» هم میگویند. در این آش، همانطور که از اسم آن معلوم است، علاوه بر حبوباتی مثل نخود و لوبیا، از باقالی خشک هم استفاده میشود.
گندم هم به صورت کامل یا پوست کنده برای درست کردن آش دندونک گیلانی به کار میرود. شاید جالب باشد بدانید که این غذا هم مثل دیگر غذاهای شمالی، در برخی شهرها، گاهی با آب انار یا رب انار، طعمدار میشود. در این آش معمولا گوشت به کار نمیرود و عصاره قلم، آن را غلیظ و مقوی میکند. برای آموزش جزییات طرز تهیه آش دندونی گیلانی، روی لینک مقاله مورد نظر کلیک کنید.
۵- آش دندونی با سیرابی
در میان روشهای مختلف طرز تهیه آش دندونی، درست کردن «آش دندونک با سیرابی»، هم یک روش محبوب و مقوی است. این روش پخت آش دندونی، در بین تبریزیها و ترکها متداولتر است. در این آش، به جای گوشت گوسفند یا گوساله، از سیراب و شیردان استفاده میشود.
بوی سیرابی در این روش کاملا با سبزیجات و ادویههای مختلف گرفته میشود و البته سیرابی جداگانه پخته میشود. سپس سیرابی پخته شده و عصاره آن، با حبوبات پخته شده مثل لوبیا، نخود، عدس و غلاتی مثل گندم و جو پوست کنده، پخته میشود تا کاملا جا بیفتد. برای تزیین آش هم دستتان باز است تا از مواد دلخواهتان استفاده کنید. با کلیک روی لینک مقاله طرز تهیه آش دندونی با سیرابی، میتوانید جزییات روش پخت این آش خوشمزه را یاد بگیرید.
۶- آش دندونی تهرانی
«آش دندونی تهرانی» هم آش دندونک تهرانیها برای جشن دندونی یا جشن درآمدن اولین دندان نوزاد با آرزوی درآمدن دندانهای نوزاد به سلامت و بدون درد است. تهرانیها از قدیم آش دندونک را با جمع کردن اعضای فامیل و دوستان درست میکردند، با نماد دندان تزیین میکردند و بین فامیل و همسایگان تقسیم میکنند.
برای تهیه آش دندونک به روش سنتی تهرانی از ۷ مدل انواع حبوبات و غلاتی مثل گندم، جو و برنج استفاده میشود. معمولا این آش را با گوشت یا بدون اضافه کردن گوشت و با اضافه کردن آب قلم درست میکنند. برای مطالعه طرز تهیه آش دندونی تهرانی به ۲ روش روی لینک مطلب آن کلیک کنید.
۷- آش دندونی اصفهانی
در میان رسمهای جالب برای پخت آش دندونی در شهرهای مختلف، اصفهانیهای قدیمی ۷ عدد دانه گندم را نخ میکردند و داخل قابلمه آش دندونی میگذاشتند تا بپزد. سپس گندم نخ شده پخته شده را به پشت بام پرت میکردند تا خوراک گنجشکها شود و معتقد بودند با این کار دندان کودک سریعتر در میآید.
آش دندونی در اصفهان هم به روش آش دیشلیق و آش دندونی مشهدی پخته میشود و حبوبات و گندم جزو اصلی آن را تشکیل میدهند. در این آش هم به دلخواه از گوشت پخته و ریش ریش شده استفاده میشود یا آش بدون گوشت و با عصاره مغز قلم طبخ میشود. در ضمن سبزی جزو اصلی این آش دندونی نیست. به عنوان تزیین روی آش دندونی اصفهانی، میتوان از کشک، نعناع داغ و پیاز داغ استفاده کرد.
آش هدیح خوی چه شباهتی به آش دندونی دارد؟
اصالت آش هدیح به شهر خوی در آذربایجان غربی برمیگردد و طرز پخت و طعم آن شباهت زیادی به آش دندونی دارد. اما تفاوتهایی هم بین این دو آش وجود دارد. مثلا آش هدیح کمی سفتتر و لایهایتر از آش دندونی است و مردم خوی این آش را به عنوان نذری ماه محرم و صفر و برای شام شبهای سرد زمستانی تهیه میکنند.
برای درست کردن این آش، از گندم پوست کندهای که در شیر یا آب خیسانده شده است، استفاده میشود و بافت آن کمی نرم و لطیف میشود. گوشت یا مغز قلم هم در این آش به کار میرود. اما در هنگام سرو کردن آش هدیح، روی آن با مقداری کشمش و انواع مغزها مثل بادام و گردو تزیین میشود و خبری از کشک و پیازداغ نیست.
به این آش، حتی برخی مواقع، در زمان پخت مقداری شکر یا نبات هم اضافه میشود تا طعم شیرینتری بگیرد. شیر هم یکی از موادی است که در آن به کار میرود. میتوانید برای مطالعه طرز تهیه آش هدیح خوی، روی لینک مقاله مورد نظر کلیک کنید.
سوالات متداول درباره فلسفه پخت آش دندونی
تاریخچه آش دندونی چیست؟
در مورد تاریخچه آش دندونی، اطلاعات زیادی در دست نیست، فقط گفته میشود که «آمنه بنت وهب» (مادر حضرت محمد (ص)) بعد از درآمدن اولین دندان پیامبر اسلام، آش دندونی را پخته است. این اعتقاد مردم ترکیه است و به همین خاطر، پختن آش دندونی در میان ترکهای ترکیه هم مرسوم است. ترکها اعتقاد داشتهاند که آمنه یک آش با گندم، حبوبات و بدون سبزی میپزد تا دندانهای بعدی حضرت محمد (ص) راحتتر و بدون درد دربیاید و آش دندونی، الگوبرداری از همان آش است.
فلسفه آش دندونی چیست؟
چرا آش دندونی میپزیم؟ در مورد ایرانیها هم مثل ترکهای ترکیه، فلسفه آش دندونی، با درآمدن و جوانه زدن اولین دندان کودک، گره خورده است. اعتقاد بر این است که درست کردن آش دندان، باعث درآمدن دندانهای زیبا، محکم، سالم و بدون درد خواهد شد و هر چه مقدار این آش بیشتر باشد و بین افراد بیشتری تقسیم شود، تاثیر آن بر جوانه زدن راحت و بدون درد دندانهای کودک بیشتر است.
در کل اعتقاد بر این است که اگر برای کودک، آش دندونی پخته نشود، دندانهای او با سختی و درد زیاد در میآیند، در حالی که اگر آش «دندان فشان» یا همان آش دندونی را برای او بپزند، کودک دندانهایی سالم و زیبا در آینده خواهد داشت. در ضمن فلسفه استفاده از گندم در این آش هم، برکت داشتن و روزی فراوان برای کودک است.
اما علاوه بر این، رسمهای دیگری هم وجود دارند که هنوز بجا آورده میشوند. در مراسم پختن آش دندان در شهرهای مختلف، رسمهای دیگر هم وجود دارند که خالی از فلسفه نیستند و هر کدام از آنها، نماد یک باور هستند. در این مراسم رسم است که مادر یا یک نفر از نزدیکان کودک در یک سینی وسایلی مثل قرآن، کتاب، طلا، آینه، قیچی، شانه، نان، پول، عروسک، سوزن و تخم مرغ میگذارد. سپس این سینی را در مقابل کودک گذاشته میشود تا کودک یک وسیله را از بین این لوازم انتخاب کند و بردارد.
برداشتن هر کدام از این لوازم را با آینده شغلی کودک، مرتبط میدانند. به این صورت که اگر کودک، کتاب برداشت، در آینده فردی تحصیلکرده خواهد شد. اگر نخ و سوزن را برداشت، خیاط میشود، اگر طلا برداشت، ثروتمند میشود، اگر قرآن را برداشت فردی مومن و دیندار میشود. اگر آینه را برداشت، اهل زیبایی و آراستگی خواهد شد و اگر نان بردارد، در آینده روزی پربرکتی خواهد داشت.
یکی از رسوم جذاب مربوط به جشن دندونی در مناطق ترک زبان این است که در مراسم آش دندونی یک پارچه را روی زمین قرار میدهند و کودک را روی آن مینشانند. بعد بالای سر او، اذان یا دعا میخوانند و با گفتن «بسم الله»، بر سر کودک گندم میریزند. کسی که گندم را روی کودک میریزد، به ترکی میگوید: «باش و دیشبن ساغ اولسون» یعنی «سر و دندانت سلامت باشد. انشاالله تو را عروس و داماد ببینیم.»
بعد از آن، با تعدادی از این دانههای گندم اگر بچه دختر باشد، برایش دستبند و اگر پسر باشد، گردنبند درست میکنند و به دست یا گردن کودک میاندازند تا دندانهای بچه بهراحتی دربیایند. در برخی شهرها، درست کردن دستبند یا گردنبند، با ۷ دانه گندم یا با ۳۲ دانه گندم انجام میشود.
این گندمها تا زمان خشک شدن بر گردن یا دست کودک باقی میمانند تا دندانها در یک ردیف و سالم دربیاید و رشد کند. باقیمانده گندمها را هم برای پرندگان میریزند تا کودک در آینده ارتباط خوبی با طبیعت و حیوانات داشته باشد و البته ریختن دانه برای پرندگان به جهت ثواب و غذا دادن به حیوانات هم انجام میشود.
در کنار این رسم، رسم هدیهدادن به کودک هم متداول است. مثلا کسی که اولین دندان کودک را بعد از رویش آن میبیند، باید هدیه بزرگتر و گرانبهاتری نسبت به دیگران، به کودک بدهد. اگر هدیه، از جنس فلز باشد، به معنای آن است که دندانهای کودک مثل فلز، سخت و محکم خواهد شد.
به عنوان مواد پذیرایی برای مهمانها هم علاوه بر آش دندونی، بعد از پخته شدن حبوبات، آب مقداری از آنها گرفته و روی آنها کمی شکر پاشیده میشود. این حبوبات با انواع مغزها و خشکبار مثل کشمش، فندق، گردو و…، تزیین و از مهمانان پذیرایی میشود.
از دیگر رسوم و فلسفهها در مورد دندان کودک این است که اگر خانواده برای کودک آرزویی داشته باشند، بعد از افتادن اولین دندان، آن را در یک مکان، چال میکنند یا میاندازند. بسته به شغلی که دوست دارند، فرزندشان داشته باشد، مکان انداختن دندان فرق میکند. مثلا برای مومن و دیندار شدن کودک، مسجد را برای این کار انتخاب میکنند. برای پزشک شدن فرزند، انتخاب والدین بیمارستان خواهد بود، برای تحصیلکرده شدن کودک در آینده، مدرسه و برای وابسته شدن به خانه و خانواده باغچه یا پشت بام منزل را انتخاب میکنند.
محصولات مرتبط
