زرشک از جمله خوراکی‌هایی که در غذای ما ایرانی‌ها معمولا زیاد از آن استفاده می‌شود. زرشک خواص و فواید زیاد و البته مضرات هم دارد. از جمله خواص درمانی زرشک می‌توان به کمک به درمان التهاب و از بین بردن انواع عفونت‌ها اشاره کرد. این میوه سرشار از بربرین و ویتامین C است. از خواص زرشک می‌توان به کمک به بهبود گلودرد و درمان سینوزیت و برونشیت اشاره کرد. در این مقاله از سرویس سلامت در مجله کوروش به بررسی خواص و فواید و مضرات زرشک برای سلامت بدن پرداخته‌ایم.
تاریخچه زرشک
اگر بخواهیم به تاریخچه زرشک بپردازیم باید بگوییم که این گیاه بومی در مناطقی از اروپا، آفریقا و آسیا رشد می‌کند. قرن‌ها است که از زرشک در طب سنتی برای درمان مشکلات گوارشی، عفونت‌ها و بیماری‌های پوستی استفاده می‌شود.
درختچه زرشک دارای خارهای زیادی است که میوه آن به صورت خوشه‌ای بر روی شاخه‌ها رشد می‌کند. در ایران میوه زرشک بیشتر در خراسان جنوبی برداشت می‌شود. جمع‌آوری محصولات حاصل از درختچه کار سخت و زمان‌بری است.
تقریبا بیش از ۵۰۰ گونه زرشک وجود دارد که در تیره زرشکیان قرار می‌گیرند. گاهی از «انگور اورگون» که از خانواده زرشک است نیز تحت عنوان زرشک اروپایی یا بربریس یاد می‌شود. ریشه، پوست درخت و میوه زرشک همگی به صورت مجزا خاصیت‌های درمانی متفاوتی دارند.
مصریان باستان از زرشک برای درمان طاعون استفاده می‌کردند. در کشور هند از این میوه ترش برای درمان اسهال خونی استفاده می‌شد. در درمان گیاهی اروپایی از زرشک برای درمان مشکلات کبد و صفرا استفاده می‌شد.
بنابراین می‌توان گفت که خواص درمانی زرشک از دوران بسیار گذشته در تاریخ برای پزشکان طب سنتی روشن بوده است. در ادامه خواص و مضرات زرشک را با هم مرور می‌کنیم.
انواع زرشک و خواص و مضرات آن
همان طور که گفته شد، زرشک بیش از ۵۰۰ گونه دارد. با این حال انواع محدودی از آن در ایران و بسیاری از کشورها وجود دارد. تفاوت آب و هوایی و خاک هر منطقه تاثیر زیادی در شکل، نوع، خواص و ویژگی‌های ظاهری زرشک می‌گذارد. در ایران معمولا ۲ نوع زرشک به رنگ‌های سیاه و قرمز وجود دارد. از این نوع زرشک‌ها معمولا در غذاها و نوشیدنی‌های ایرانی بسیار استفاده می‌شود.
بیشتر بخوانید » طرز تهیه مربای زرشک به ۲ روش «
خواص و فواید زرشک سیاه
معمولا زرشک سیاه و زرشک قرمز خواص مشابهی دارند. با این حال گفته می‌شود، زرشک سیاه به دلیل رشد در محیط کوهستانی از خواص و فواید بیشتری نسبت به زرشک قرمز برخوردار است.
علت خاصیت زیاد زرشک سیاه، ماده‌ای به نام «بربرین» است. این ماده برای بدن بسیار مفید است و باعث کاهش کلسترول و قند خون می‌شود. «بربرین» موجود در زرشک سیاه، در سلامت قلب نیز تاثیر زیادی دارد.
خواص و فواید زرشک قرمز
زرشک قرمز متداول‌ترین نوع از زرشک است که خود انواع مختلفی دارد. زرشک کوهی، پفکی و دانه اناری در دسته زرشک‌های قرمز قرار می گیرند. تفاوت انواع مختلف زرشک قرمز در روش‌های نگهداری و خشک کردن آن است.
به عنوان مثال زرشک پفکی معمولا با شاخه از درخت چیده می‌شود. این نوع زرشک در انبارهای خنک نگهداری می‌شود تا فرآیند خشک شدن به طور کامل سپری شود. پس از آن طی مراحل ویژه‌ای شاخه‌ها از زرشک خشک شده جدا می‌شوند.
این نوع زرشک معمولا زمانی که خشک می‌شود، ظاهری زیبا و مرغوب دارد. زرشک دانه اناری که گفته می‌شود برای رفع التهاب خواص زیادی دارد، معمولا از قسمت خوشه چیده می‌شود. به همین دلیل این نوع زرشک سریع‌تر خشک می‌شود.
زرشک پس از چیده شدن در برابر آفتاب قرار می‌گیرد. گاهی اوقات از روش‌های مصنوعی نیز برای خشک کردن زرشک دانه اناری استفاده می‌شود. زرشک کوهی از جمله زرشک‌هایی است که به صورت خودرو رشد می‌کند.
ارزش غذایی زرشک
میوه زرشک در کنار خواص و فواید و مضرات از ارزش غذایی بالایی برخوردار است. یک وعده زرشک که شامل ۲۸ گرم زرشک خشک می‌شود، حاوی ۸۹ کالری است. این میزان از این میوه یک گرم پروتئین و یک گرم چربی دارد.
میزان کربوهیدرات و فیبر آن به ترتیب ۱۸ گرم و ۳ گرم است. این میزان زرشک چیزی معادل ۲۱۳ درصد ارزش روزانه ویتامین C دارد. آهن موجود در آن ۱۵ درصد ارزش روزانه را شامل می‌شود. زرشک حاوی میزان قابل توجهی روی، منگنز، مس و مواد معدنی است.
بیشتر بخوانید » طرز تهیه خورش خلال کرمانشاهی با زرشک سیاه «
خواص و فواید زرشک
میوه زرشک حاوی چندین ترکیب مفید به ویژه «بربرین» است. بربرین به عنوان یک آنتی اکسیدان بسیار قوی عمل می‌کند. بربرین باعث مدیریت بیماری‌هایی چون دیابت نوع ۲، عفونت‌های دندانی و درمان آکنه می‌شود.
۱- زرشک سرشار از مواد مغذی و آنتی اکسیدان
زرشک میوه‌ای بسیار مقوی است که خواص و فواید نسبتا زیادی دارد. این میوه ترش غنی از کربوهیدرات، فیبر و چندین ویتامین و مواد معدنی دیگر است. به طور خاص یک منبع عالی از ویتامین C و آنتی اکسیدان محسوب می‌شود.
این مواد باعث محافظت بدن در برابر آسیب‌های سلولی می‌شوند. آسیب‌های سلولی می‌توانند منجر به بیماری‌های قلبی و سرطان شوند. زرشک حاوی روی، منگنز و مس است. تمامی این مواد جزو مواد معدنی کمیاب هستند که نقش مهمی در ایمنی بدن و پیشگیری از بیماری دارند.
رنگ قرمز روشن زرشک به دلیل وجود «آنتوسیانین» در آن است. آنتوسیانین‌ها رنگدانه‌های گیاهی هستند که باعث سلامت مغز و قلب می‌شوند.
۲- ترکیبات گیاهی مفید برای قند خون و کلسترول
زرشک سرشار از «بربرین» است. بربرین عضوی از خانواده آلکالوئیدها است. آلکالوئیدها ترکیبات معروفی هستند که اثرات درمانی زیادی دارند. مطالعات نشان داده این ماده به عنوان یک آنتی‌اکسیدان قدرتمند عمل می‌کند.
این ماده در مبارزه با آسیب سلولی ناشی از رادیکال‌های آزار بسیار موثر است. بربرین باعث کاهش قند و کلسترول خون می‌شود. همین موضوع باعث جلوگیری از روند پیشرفت سلول‌های سرطانی می‌شود. بربرین موجود در زرشک خواص و فواید زیادی در مبارزه با عفونت‌ها و اثرات التهابی در بدن دارد.
۳- خواص و فواید زرشک برای مدیریت و کنترل دیابت
زرشک تاثیر زیادی در کنترل دیابت دارد. از جمله خواص و فواید زرشک می‌توان به ایجاد ثبات در سطح قند خون اشاره کرد. بربرین، انسولین را در میزان قند خون تنظیم می‌کند بنابراین می‌تواند در کاهش سطح قند موثر باشد.
مطالعات بر روی افرادی که دارای دیابت نوع ۲ بودند، نشان داد که مصرف ۱.۵ گرم بربرین به مدت سه ماه منجر به کنترل و کاهش قند خون شده است. بربرین همان کار متفورمین در کنترل دیابت را انجام می‌دهد. بنابراین برای کسانی که دچار بیماری مزمن دیابت هستند بسیار مفید است.
۴- درمان اسهال از جمله خواص و فواید زرشک
قرن‌هاست که زرشک برای درمان اسهال استفاده می‌شود. غلظت بالای بربرین به بدن شما کمک می‌کند تا با جلوگیری از گیرنده‌های خاص، انتقال مدفوع از طریق روده کاهش پیدا کرده و این موضوع باعث جلوگیری از اسهال می‌شود.
بیماری اسهال گاهی ناشی از عفونت‌های برخی باکتری‌ها است. بربرین در محافظت از بدن در مقابل باکتری‌ها بسیار موثر است. سندروم روده تحریک پذیر با مصرف زرشک که حاوی میزان قابل توجهی بربرین است، قابل درمان است.
۵- خواص زرشک برای پیشگیری از سندروم متابولیک
خوردن زرشک ممکن است به جلوگیری از «سندروم متابولیک» کمک کند. این سندروم باعث بروز خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی و دیابت می‌شود. به طور خاص از جمله فواید زرشک می‌توان به محافظت بدن از چاقی، افزایش قند خون، کلسترول، تری گلیسرید و فشار خون بالا اشاره کرد.
همه این‌ها از عوامل اصلی خطر در سندروم متابولیک هستند. زرشک علاوه بر کاهش عوامل خطر سندروم متابولیک به کاهش «استرس اکسیداتیو» در کسانی که قبلا به این بیماری‌ها مبتلا شده‌اند، کمک می‌کند. استرس اکسیداتیو در نتیجه آسیب سلولی ناشی از رادیکال‌های آزاد اتفاق می‌افتد.
۶- فواید و خواص زرشک برای سلامت دندان
مطالعات نشان داده از جمله فواید و خواص زرشک مقابله با التهاب است. بنابراین مصرف این میوه ممکن است به درمان بیماری‌های التهابی دندان مانند التهاب لثه کمک کند. التهاب لثه با تجمع پلاک، تورم و تحریک لثه همراه است.
۷- اثرات ضدسرطانی از خواص و فواید زرشک
از جمله خواص و فواید زرشک می‌توان به اثرات ضدسرطانی آن اشاره کرد. بربرین به عنوان آنتی اکسیدان در بدن عمل کرده و به مبارزه با آسیب اکسیداتیو مرتبط با توسعه سرطان می‌پردازد. بربرین باعث مرگ سلول‌های سرطانی می‌شود. این ماده از تکثیر سلول‌های سرطانی نیز جلوگیری می‌کند.
۸- درمان آکنه از جمله خواص و فواید زرشک
«آکنه» یک بیماری پوستی است که با برجستگی و جوش‌های ملتهب مشخص می‌شود. ترکیبات موجود در زرشک با مبارزه با التهاب و عفونت‌ها در درمان آکنه بسیار تاثیرگذار هستند. تحقیقات نشان داده عصاره زرشک در کاهش جوش‌ها و درمان آکنه بسیار موثر است.
۹- درمان پسوریازیس با مصرف زرشک
تحقیقات نشان داده مصرف زرشک و یا عصاره آن در درمان پسوریازیس که یک بیماری خود‌ایمنی مزمن است، بسیار تاثیر گذار است. مصرف سه بار در روز زرشک تاثیر چشمگیری در درمان این بیماری دارد.
۱۰- خواص زرشک برای عفونت‌های مجاری ادرار و دستگاه گوارش
یکی از مزایا، خواص و فواید سلامتی زرشک، درمان عفونت در مجاری ادراری است. زرشک به دلیل این که حاوی مواد ضدباکتریایی و ضدقارچی است، تاثیر زیادی در درمان عفونت‌های دستگاه گوارش دارد.
۱۱- خواص زرشک برای درمان گلودرد
مطالعات نشان داده است که زرشک و مواد موجود در آن در درمان گلودرد بسیار تاثیرگذار هستند. برخی معتقدند این میوه ترش در درمان خانگی سرماخوردگی خفیف نیز بسیار موثر است. دلیل این موضوع میزان بالای ویتامین C و ویتامین‌های گروه B در زرشک است.
۱۲- خواص و فواید زرشک برای سلامتی چشم
زرشک برای سلامت چشم بسیار مفید است. بربرین موجود در این میوه می‌تواند به بهبود دید کمک کند. این ماده باعث جلوگیری از تخریب ماکولا در چشم می‌شود.
۱۳- خواص زرشک برای قاعدگی
زرشک به دلیل آلکالوئیدهای اصلی که داخل آن قرار دارد، می‌تواند باعث انقباض رحم و قاعدگی شود. این محتویات حتی می‌توانند به سقط جنین نیز منجر شوند و باید در خوردن آن دقت کرد. برای خانم‌هایی که بین دو عادت ماهانه خونریزی دارند، پیشنهاد می‌شود که ساقه و ریشه زرشک را به مدت ۲۰ دقیقه در آب جوش بجوشانند و دمنوش آن را مصرف کنند، این دمنوش قاعدگی را کنترل می‌کند.
۱۴- خواص زرشک تازه برای کبد چرب
مصرف زرشک به پاکسازی کبد و سم‌زدایی خون کمک می‌کند، البته زرشک در درمان مسمومیت‌های غذایی و اسهال نیز مؤثر است. به یاد داشته باشید که مصرف زرشک به عنوان دارو باید زیر نظر متخصص طب سنتی باشد تا از تداخل آن با برخی داروها و یا ایجاد عوارض پیشگیری شود.
همانطور که در بالا اشاره کردیم ماده اصلی موجود در زرشک «بربرین» نام دارد که به ترشح صفرا در کبد کمک کرده و به‌‌عنوان یک ملین خفیف عمل می‌کند. این ماده باعث می‌شود فرآیند گوارشی بهبود پیدا کند. می‌توان این مورد را از خواص زرشک قرمز برای کبد به حساب آورد.
۱۵- خواص آب زرشک برای ریه
آب زرشک می‌تواند ریه را از سموم پاک کند و عملکرد آن را بهبود ببخشد. بر اساس پژوهش‌ها و آزمایش‌های انجام شده، «بریرین» موجود در زرشک، با سرطان ریه مقابله کرده و رشد سلول‌های سرطان ریه را متوقف می‌کند. محققان معتقدند که بربرین دو فرآیند کلیدی پیشرفت سرطان ریه، یعنی تکثیر سلولی و جابه‌جایی آنها را مهار می‌کند.
سایر خواص زرشک قرمز
از جمله خواص زرشک می‌توان به خاصیت ضدتشنجی، ضدمیکروبی و خواب‌آوری آن اشاره کرد. از زرشک برای درمان «دیسانتری» و مشکلات کبد و صفرا نیز استفاده می‌شود. در کشور روسیه در طب سنتی از این گیاه برای درمان خونریزی‌های غیر طبیعی رحم استفاده می‌شد. این ماده غذایی در پاکسازی کبد و کیسه صفرا بسیار تاثیرگذار است. بربرین، با کمک به ترشح صفرا باعث دفع کلسترول اضافی در بدن می‌شود.
بیشتر بخوانید » طرز تهیه زرشک پلو با مرغ رستورانی «
مضرات احتمالی مصرف زرشک
استفاده از زرشک در کنار خواص و فواید زیادی که به همراه دارد گاهی با مضرات و عوارض جانبی احتمالی نیز همراه است. در کنار خواص زرشک یکی از مضرات زرشک این است که مصرف بیش از حد زرشک باعث ایجاد حالت گیجی و افت فشار خون می‌شود. گاهی اوقات مصرف زیاد این میوه باعث معده درد، کمر درد و حتی تب می‌شود.
در صورتی که با چنین علایمی مواجه شدید، بهتر است بلافاصله به پزشک مراجعه کنید. گفته می‌شود بهتر است به نوزادان زرشک یا مواد غذایی حاوی زرشک داده نشود. بربرین موجود در این میوه باعث اختلال در عملکرد کبد در نوزادان می‌شود.
زنانی که در دوران بارداری به سر می‌برند نیز برای جلوگیری از انقباضات رحم نباید از زرشک استفاده کنند. اگر از دارو و مکمل استفاده می‌کنید، بهتر است پیش از مصرف مداوم زرشک، با پزشک مشورت کنید.
روش نگهداری از زرشک
زرشک خشک را می‌توانید در یخچال نگهداری کنید. اما برای نگهداری از زرشک تازه بهتر است پس از خرید آن را به طور کامل بشویید. پس از این که آب زرشک رفت می‌توانید آن را در یک ظرف پلاستیکی قرار داده و در فریزر نگهداری کنید.
زرشک تازه را می‌توان برای ماه‌ها در فریزر نگهداری کرد، بدون آن که خواص و فواید زرشک از بین برود. زرشک تازه به هیچوجه یخ نمی‌زند و تغییری در طعم و مزه آن ایجاد نمی‌شود.
بیشتر بخوانید » طرز تهیه لواشک زرشک «
زرشک و نحوه مصرف آن
علاوه بر مصرف خوراکی زرشک به دلیل خواص و فواید درمانی زرشک، از آن به شکل‌های مختلف برای مصرف درمانی استفاده می‌شود. زرشک و بخش‌های مختلف این گیاه به صورت کپسول، عصاره مایع و حتی پماد در کشورهای مختلف دنیا در دسترس است.
به صورت خوراکی این گیاه معمولا در غذا و چای مورد استفاده قرار می‌گیرد. گاهی آن را با آب ترکیب کرده و به صورت یک نوشیدنی ترش خوشمزه مصرف می‌کنند. با این حال باید دقت داشت که کودکان در مصرف این میوه ترش و خوشمزه زیاده‌روی نکنند چرا که ممکن است بر روی سلامت کبد آنها تاثیر مخرب بگذارد.
بسیاری از افراد از آب زرشک برای کاهش وزن و چربی سوزی استفاده می‌کنند. اما باید توجه داشت که درست است آب زرشک تاثیر زیادی در چربی‌سوزی دارد، اما مصرف بیش از حد آن باعث کاهش شدید فشار خون و بی‌حالی و سرگیجه خواهد شد.
سوالات متداول
خواص دمنوش زرشک چیست؟
دمنوش زرشک سرشار از خواص و فواید بی‌نظیر برای سلامتی است. این نوشیدنی باعث تصفیه خون، تنظیم فشارخون، کاهش چربی خون، پاکسازی کبد و کلیه، شفاف‌سازی پوست و رفع جوش‌های صورت، رفع تشنگی، کاهش وزن و … می‌شود. مهم‌ترین دلیلی که باعث می‌شود افراد از این نوشیدنی به عنوان میان وعده استفاده کنند، خواص و فواید زرشک برای لاغری است.
طبع و مصلح زرشک چیست؟
زرشک طبع سرد و خشک دارد، به عنوان مصلح نیز می‌توان زنجبیل، میخک، سنبل‌الطیب و… را مصرف کرد تا طبع زرشک ملایم و معتدل شود.
منابع: healthline , rxlist
محصولات مرتبط
محمد رضا اسکندری . 13 فروردین 1402
ضمن سلام تشکر از برنامه جالبی که اراعه نموداید