تهرانی‌ها آداب و رسوم ماه محرم را چگونه به جا می‌آورند؟ برگزاری مراسم عزاداری برای شهادت امام حسین (ع) و یارانش در جای جای ایران، سابقه بسیار طولانی دارد. در این میان، تهرانی‌ها به عنوان مردمی که از قدیم به عزاداری برای سالار شهیدان پایبند بوده‌اند، آداب و رسوم خاصی را برای روزهای محرم را بجا می‌آورند که حتی برخی از این رسم و رسوم محرم با آموزه‌های اسلامی و شیعی مغایرت دارد. در حال حاضر برخی از رسوم مردم تهران در محرم از سمت مراجع شیعی منع شده و به ندرت می‌توان اثری از آنها در ایام محرم و صفر پیدا کرد. در این مقاله از سرویس سبک زندگی در مجله کوروش به بررسی آداب و رسوم مردم تهران قدیم و امروز در محرم و شیوه عزاداری تهرانی‌ها در ماه محرم خواهیم پرداخت.
پوشیدن رخت عزا یا سیاه پوشی در ایام محرم
تهرانی‌ها از سال‌های دور حتی اگر دستشان تنگ بود و وسعشان هم نمی‌رسید که برای ماه محرم لباس سیاه عزا بخرند، یک یا چند لباس را با جوهر رنگ می‌کردند تا مناسب عزای امام حسین باشد.
برخی هم لباسشان را می‌فروختند و به جای آن، لباس نو سیاه می‌خریدند. «سیاه پوشی» یکی از رسوم مردم تهران در محرم است که از همان روزهای ابتدایی یا حتی چند روز قبل از شروع محرم بجا آورده می‌شود. تزیین مساجد و تکایا با پارچه‌های مشکی رنگ هم برای برگزاری رسوم ماه محرم، شور بیشتری به عزای حسینی می‌دهد.
نذورات ویژه ماه محرم در تهران
نذر لباس‌های سیاه
اگر چه رسم نذر کردن با مناسبت‌های مذهبی رابطه تنگاتنگی دارد ولی برخی نذرها در ماه محرم از قدیم بین تهرانی‌ها رایج بوده است. از جمله این نذورات که برخی از آنها دیگر از یاد رفته‌اند، نذر لباس سیاه، شال، پارچه و دستمال‌های با رنگ مشکی بوده که بین مستمندان و افراد کم‌بضاعت تقسیم می‌شده است.
در روز اول یا چند روز قبل از شروع ماه محرم، در مساجد، سقاخانه‌ها، حسینیه‌ها، تکیه‌ها و مکان‌های مذهبی این نذورات پخش می‌شده‌اند. امروز هم به نظر می‌رسد با وجود شیوع کرونا این رسم نذری جزو بهترین نذری‌های محرم در کنار انواع نذر فرهنگی باشد.
نذر برنج و خورش
در ماه محرم پختن و نذر غذاهای نذری مختلف رایج است. در حال حاضر معمولا نذری‌هایی که به عنوان ناهار یا شام بین مردم توزیع می‌شوند شامل خورش قیمه، قورمه سبزی، چلو کباب کوبیده، چلو مرغ، چلو جوجه، عدس پلو، لوبیا پلو و … می‌شود.
اما در زمان‌های قدیم، بیشتر نذورات به شکل برنج و چند تکه گوشت بودند که هر کس نذر داشت، به اندازه وسع خود، مقداری گوشت، برنج، روغن و … برای نذری دادن به آشپزهایی که نذری را می‌پختند می‌داد تا به صورت شریکی در ثواب اطعام مستمندان در ایام محرم شریک شود.
انواع حلوا، آش و نوشیدنی‌ها
از دیگر نذری‌های رایج تهرانی ها در مراسم محرم که معمولا بین عزاداران یا نزدیکان تقسیم می‌شد، خرما، حلوا، شکر پنیر، آش رشته و سمنوی نذری است. از رسوم مردم تهران در محرم توزیع نذری‌هایی مثل آش ابودردا، آش زین العابدین، توزیع آب و شربت نذری بوده است که هنوز هم این کار رواج دارد. مردم، نذری‌های خود را به امام‌زاده‌ها، مکان‌های مذهبی یا مراسم عزاداری می‌برند و در آنجا بین عزاداران توزیع می‌کنند.
نذر خدمت کردن به عزاداران
از دیگر نذوراتی که تهرانی‌ها در ماه محرم انجام می‌دهند، «خدمت کردن به عزاداران امام حسین (ع)» است. کارهایی مثل واکس زدن کفش‌ها، دود کردن اسفند، پذیرایی کردن از عزاداران، شستن ظروف پذیرایی یا قرض دادن و تهیه وسایل مورد نیاز دسته‌های عزاداری از جمله نذوراتی است که در این ماه بجا آورده می‌شود.
نذر سکوت
از دیگر نذرهای شخصی که هر فرد می‌تواند آن را در ایام محرم بجا آورد، «نذر سکوت» است. در این نذر که رسم تهرانی‌های قدیم در محرم بوده، فردی که روزه سکوت می‌گیرد، در ۱۰ یا ۱۲ روز عزای محرم، یا در کل ماه محرم یا حتی برخی مواقع ماه محرم و صفر روزه سکوت گرفته و کلمه‌ای بر زبان نمی‌آورد.
دیگر نذورات تهرانی‌های قدیم برای ماه محرم
در ماه محرم همان طور که گفته شد، معمولا کسانی که استطاعت مالی بیشتری داشتند، به اطعام مستمندان می‌پرداختند. آب دادن، شربت دادن، نان و ماست دادن، پختن و پخش کردن انواع آش‌ها مثل آش کشک، آش شله قلمکار، شیر برنج، آش امام زین العابدین، آش «ابودردا» که برای آن دعا کرده‌اند، یا انواع حلوا، شکر، پنیر، انجیر اگر فصل میوه باشد و پلوهای مخلوط از جمله عدس پلو، رشته پلو، لوبیا پلو و… از انواع نذری‌های خوراکی در ماه محرم و صفر در تهران به شمار می‌آیند که از گذشته تا کنون این رسوم پابرجا مانده‌اند.
علاوه بر نذورات خوراکی، برخی نذرها قبلا بیشتر متداول بوده و در حال حاضر ممکن است در برخی از محله‌های تهران، کمتر به چشم بخورد. این نذرها شامل پاشیدن کاه بر سر و سینه زنان، مالیدن گل به سر و صورت، راه رفتن با سر برهنه، راه رفتن با پای برهنه، زدن به سینه، پوشیدن زنجیر، با پرچم عزا راه رفتن، دو ماه تمام بدون نظافت و غسل گذراندن، راه رفتن در گل و لای، یک یا چند بار خواندن قرآن در طول ماه محرم و صفر، هر روز تلاوت زیارت عاشورا.
در برخی موارد هم نذرهای دیگر مثل، بر عهده گرفتن خدمات مربوط به دسته‌های عزاداری مثل مدیریت سماور قهوه و چای، چای دادن، جمع‌آوری لیوان، آب دادن، جارو کردن، چاق کردن و دادن قلیان، جفت کردن کفش‌های عزاداران، تهیه قلیان و کباب‌پز. ساختن و بخشیدن یک توالت، دادن یک جارو به مسجد یا دسته‌های عزاداری، تقبل کردن بخشی از مواد نذری مثل نمک و آب، قابلمه‌های برنج و هر چه فرد در توان دارد، به عنوان نذری انجام می‌شود.
رسم تیغ زنی و قمه زنی
احتمالا اصطلاح «قمه زنی» و «تیغ زنی» در ماه محرم به گوشتان خورده است. شاید هم از نزدیک آن را دیده باشید. این رسم که بسیار نکوهش شده و نه تنها در تهران، بلکه در برخی شهرهای دیگر هم انجام می‌شود، در سال‌های اخیر قدغن شده و به ندرت انجام می‌شود. در این رسم هر کس به اندازه نذر خود، قمه می‌زند ولی در مواردی هم، قمه زدن بیش از حد، موجب مرگ می‌شود.
مراسم قمه زنی تهرانی‌ها در روز عاشورا انجام می‌شود. برای شروع دسته‌هایی که قمه می‌زنند، شب‌های هفتم تا دهم محرم کفن می‌پوشند و با حرکات محکم کوبیدن پا به زمین، شمشیرهایی را که در دست دارند، به حرکت در می‌آورند. در میان قمه زن‌ها، برخی از آنها شامل اطفال و کودکانی می‌شوند که والدینشان برای آنها قمه زنی نذر کرده‌اند. در این موارد، قمه زن‌ها وقتی به حسینه‌ها می‌رسند، جلو سر اطفال را با چند حرکت کوچک تیغ، زخمی می‌کنند تا حدی که کمی خون بیرون بیاید.
در ادامه دسته‌های قمه زنی شروع به خواندن نوحه و نواختن سنج می‌کنند و وقتی نوحه‌خوان فریاد «یا حسین» سر می‌دهد، قمه زنی شروع می‌شود. در میان دسته قمه زن‌ها، فردی به نام میاندار، اولین قمه را با فریاد «یا حسین» به سر خود می‌زند. بعد از او، دیگر قمه زن‌ها شروع به زدن شمشیر و قمه به سر خود می‌کنند.
رسم سنگ زنی بین مردم تهران در ماه محرم
«سنگ زنی» از رسوم مردم تهران در محرم است که در آن یکی از دسته‌های عزاداری، دسته سنگ زن‌ها می‌شود. این رسم که از رسوم قدیمی تهرانی‌ها در عزاداری محرم است، در حال حاضر چندان متداول نیست. در سنگ زنی، دسته سنگ زن‌ها به جای سینه زدن و زنجیر زدن، هر یک دو قلوه سنگ در دست می‌گیرند و هماهنگ با نوای نوحه خوان‌ها و سنج، قلوه سنگ‌ها را به هم می‌کوبند.
در این شیوه عزاداری محرم در تهران قدیم، سنگ‌زن‌ها در دو صف روبه‌روی هم می‌ایستند و با خم و راست شدن، یک بار سنگ‌ها را در حالی که ایستاده‌اند، برابر شکمشان به هم می‌کوبند. یک بار سنگ‌ها را بالای سر و یک بار در حالی که خم شده‌اند به هم می‌زنند. رسم سنگ زنی و سنگ‌هایی که به هم زده می‌شوند، نماد همان سنگ‌هایی هستند که در روز عاشورا بر سر، سینه و پای امام حسین (ع) و یارانش زده شده‌اند.
رسم منسوخ شده قفل آجین در محرم تهران قدیم
یکی از رسوم مردم تهران قدیم در محرم، رسم «قفل آجین» بوده است که امروزه خبری از آن نیست. در این رسم، یک فرد قبل از شروع مراسم عزای روز عاشورا، بدن خود را با داروهای بی‌حسی، بی‌حس یا کم حس می‌کرده و از گردن به پایین را سوراخ می‌کرده و از آنها ابزاری مثل قفل، سیخ، میخ، نیزه‌های تیز و … رد می‌کرده است.
این فرد جلوی دسته‌های عزاداری حرکت می‌کرده و دسته به آرامی پشت سر او سینه‌زنی و زنجیر‌زنی می‌کرده است. برخی اوقات فرد قفل آجین شده از شدت درد و بی‌حالی روی اسب نشانده می‌شده است. در تمام مدت قفل آجین شده، فرد ناله‌هایی از درد سر می‌داده است و عزاداران با فریاد‌های «یا حسین» پشت سر او عزاداری می‌کرده‌اند. این رسم عزاداری محرم در حال حاضر بین تهرانی‌ها منسوج شده است.
تعزیه خوانی تهرانی ها در ماه محرم
«تعزیه خوانی» از جمله رسوم مردم تهران در محرم است که به صورت سنتی و باشکوه در شب‌ها و روز عاشورا برگزار می‌شود. انواع مختلفی از تعزیه وجود دارند که مهم‌ترین آن تعزیه تاسوعا و ظهر عاشورا در بازار تهران است. در این مراسم که در مراسم محرم یزد و مراسم محرم مشهد هم مرسوم است، دو گروه اشقیا و اولیا به تعزیه خوانی می‌پردازند.
لباسی که اشقیا می‌پوشند رنگ قرمز دارد و رنگ لباس اولیا، سبز و سفید است. هر گروه به صورت سنتی، اشعار و متونی خوانده می‌شوند که در آن وقایع روز تاسوعا، عاشورا و … بازسازی شده و به نمایش در می‌آیند.
بیشتر بخوانید: آداب و رسوم گیلانی ها در ماه محرم
سوالات متداول
نذر سکوت در چه زمانی از ماه محرم انجام می‌شود؟
فردی که روزه سکوت می‌گیرد، در ۱۰ یا ۱۲ روز عزای محرم، یا در کل ماه محرم یا حتی برخی مواقع ماه محرم و صفر کلمه‌ای بر زبان نمی‌آورد.
آش نذری مردم تهران در ماه محرم چیست؟
معمولا تهرانی‌ها در ماه محرم آش ابودردا و آش زین العابدین را به عنوان آش نذری بین عزاداران و اطرافیان توزیع می‌کنند. البته برخی مواقع آش رشته هم در ایام محرم و صفر پخته می‌شود.
